AFEKT

Współcześnie w psychologii przez afekt rozumie się krótkotrwałe reakcje organizmu, a zarazem stany uczuciowe o niewielkiej intensywności, przyjemne lub przykre, które stanowią odpowiedź na zmianę, nie przekroczyły progu świadomości i nie zostały opracowane przez władze poznawcze podmiotu. Tak pojmowany afekt jest czynnością bezrefleksyjną, automatyczną i istotnie wpływa na przebieg dalszych procesów poznawczych, takich jak percepcja, rozumowanie, wartościowanie, podejmowanie decyzji, przewidywanie, procesy pamięciowe, a także relacje z innymi podmiotami. Afekt w tym rozumieniu to rodzaj protoemocji; charakteryzują go pobudzenie oraz znak (afekt pozytywny bądź negatywny). Natomiast emocje cechują: silne pobudzenie i świadome doświadczenie specyficznej jakości, włączenie opracowania poznawczego, interpretacja sytuacji oraz nadanie jej znaczenia w szerszym kontekście biograficznym i kulturowym (Kolańczyk 2004: 15–36). Z ujęciem afektu odróżniającym go od emocji nie zgadza się jednak wielu badaczy, traktując emocje synonimicznie i pisząc m.in. o stanach afektywnych lub o różnorodności afektu (Ekman, Davidson 1999 [1994]: 13–49). Podobnie jak w biologii, neurobiologii i psychologii, afekt w humanistyce pozostaje pojęciem, którego znaczenia wciąż się kształtują. Część badaczy pojmuje go jako przedspołeczną, podatną na transmisję intensywność zakorzenioną w biologicznych mechanizmach → ciała; przestrzeń potencjalności podmiotu, w której zawiązują się interakcje i relacyjność ze światem. Afekt to poprzedzający myśl proces wychodzenia ucieleśnionego podmiotu poza siebie, w którym pęka granica między ludzkim a pozaludzkim, ciałem i umysłem, podmiotem i jego otoczeniem (Deleuze, Guattari 2000 [1991]; Deleuze 2000 [1964]; Massumi 2002 [1995]). Inni za Silvanem Tomkinsem (1911–1991) i jego dziełem Affect, Imagery, Consciousness (t. I 1962, t. II 1963, t. III 1991, t. IV 1992) rozróżniają specyficzne afekty podstawowe, traktując je jako niezależny od popędów, związany z intelektem wrodzony system motywacyjny; przypisują oni główną rolę w kształtowaniu → tożsamości afektowi wstydu, zwracając uwagę na jego kulturową performatywność (Kosovsky-Sedgwick 2003 [1996]). Od połowy lat 90. XX w. badania kulturowe lawinowo rozwijają wiedzę na temat afektu m.in. w kontekście praktyk społecznych i politycznych, badań nad codziennością, mediami, → rzeczami, materią, → rasą, → klasą i → płcią kulturową, ideologią oraz → hegemonią. Zaskakująco mało miejsca poświęcono jednak pamięci, która w żadnym ze swoich wymiarów nie jest afektywnie neutralna. Afekt mocno wpływa na przekaz, żywotność i → figury → pamięci kulturowej, sposoby → pamiętania, praktyki → upamiętnienia, tryby społecznego → zapomnienia i wykluczenia, jak również wiązanie podmiotów we → wspólnoty pamięci. We współczesnych badaniach psychologicznych podkreśla się, że wydarzenia wyzwalające afekty i procesy emocjonalne zapamiętywane są lepiej ze względu na wartość przystosowawczą pamięci i zaangażowanie uwagi. Bodźce związane z silnym afektem wpływają na zapamiętywanie informacji, a zgodność zapamiętywanych informacji z aktualnym stanem afektywnym – na dostępność materiału pamięciowego (Olszanowski, Pawłowska-Fusiara, Fila-Jankowska 2005: 139–140). Neurobiolog Joseph LeDoux wskazuje na istnienie i specyfikę pamięci emocjonalnej: sieci pamięciowej niezależnej od pamięci jawnej. Pamięć emocjonalna nie jest wspomnieniem faktu, ale pamięcią emocji, która mu towarzyszyła (LeDoux 1999: 263). Filozof Gilles Deleuze (1925–1995) w książce Proust i znaki (2000 [1964]) łączył pamięć mimowolną z gwałtownym, afektywnym, pozasemantycznym wydarzeniem rozwijającym sens, odnosząc ją nie do → przeszłości, ale do procesu nabywania wiedzy i do → przyszłości. Istotą pamięci mimowolnej nie jest podobieństwo, lecz różnica wobec przeszłości: w swoim afektywnym nasyceniu przywraca ona bowiem przeszłość w formie nigdy niedoświadczonej, esencjonalnej, w ten sposób stając się drogą poznania (Deleuze 2000: 53–65, 97). W historii → sztuki i badaniach nad → literaturą zwraca się uwagę na inny rodzaj pamięci, obecny w literackim świadectwie Charlotte Delbo (1913–1985) Auschwitz et après [1970] – pamięć zmysłową: mowę z głębi afektywnego doświadczenia; materialny, cielesny → ślad przeszłego afektywnego wydarzenia, rozmywający granice pomiędzy „teraz” i „wtedy” (Bennett 2005: 25–26). Pojęcie to odnosi się do poziomu indywidualnego, a zarazem zbiorowego – organicznej więzi ustanawianej przez afekty przepływające przez ciało i między ciałami, tworzące rodzaj społecznego asamblażu (np. społeczność więźniów obozów koncentracyjnych). Przekaz pamięci zmysłowej nie tylko jest zawarty w → narracji czy pracy artystycznej, lecz także aktywnie rozgrywa się między → świadectwem a jego odbiorcą, który staje się miejscem odbioru, mediacji i możliwej transformacji pamięci (Bojadzija-Dan 2011: 205–207). Wśród filozofów tematyką tą zajmuje się Avishai Margalit, którego pojmowanie emocji spotyka się w pewnym stopniu z polem pojęciowym afektu. Łączy on pamięć emocji z → etyką pamięci, dzieląc przeżycie mnemiczne na zimną pamięć (zdarzeń) i gorącą pamięć (ponowne przeżycie emocjonalnych doświadczeń). Zwraca przy tym uwagę na jej kluczową rolę w zawiązywaniu społecznych wspólnot, a zarazem nadużycia pamięci emocji raniących, np. poniżenia, w przestrzeni polityki negatywnej. Zauważa, że wysiłek pamięci emocji prowadzi często do ich reewaluacji i zmiany. Postuluje powstanie etycznej wspólnoty bazującej na relacjach społecznych nasyconych przez pamięć emocji i emocjonalne więzi, mocno podkreślając jednak potrzebę ich kanalizowania w stronę mnemicznych → doświadczeń pozytywnych, takich jak pamięć solidarności, miłości bądź troski (Margalit 2002: 107–146). Z ujęciem tym współgra kategoria afektywnego pamiętania: transmitowanego przez podmioty ludzkie i pozaludzkie, nasączonego emocjonalnie i podatnego na transformację aktywnego doświadczenia mnemicznego, otwierającego przestrzeń relacyjności, wspólnotowości, nadziei oraz podmiotowej i politycznej zmiany (Nader 2012: 210–212).

 

 

Hasła pokrewne:
ciało, doświadczenie, etyka pamięci, pamięć indywidualna, pamięć performatywna, pamiętanie, ślad, trauma, wspólnota pamięci, zmysły

Bibliografia
Bennett J. (2005), Empathic Vision. Affect, Trauma and Contemporary Art, Stanford: Stanford UP.
Bojadzija-Dan A. (2011), „Reading sensation: Memory and movement in Charlotte Delbo’s Auschwitz and After”, w: J. Creet, A. Kitzmann (red.), Memory and Migration. Multidisciplinary Approaches to Memory Studies, Toronto, Buffalo, London: University of Toronto Press, s. 194–210.
Deleuze G. (2000), Proust i znaki, tłum. M.P. Markowski, Gdańsk: Słowo/obraz Terytoria.
Deleuze G., Guattari F. (2000), Co to jest filozofia?, tłum. P. Pieniążek, Gdańsk: Słowo/obraz Terytoria.
Ekman P., Davidson R.J. (red.) (1999), Natura emocji. Podstawowe zagadnienia, tłum. B. Wojciszke, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kolańczyk A. (2004), „Procesy afektywne i orientacja w otoczeniu”, w: A. Kolańczyk i in. (red.), Serce w rozumie. Afektywne podstawy orientacji w otoczeniu, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 13–47.
Kosovsky-Sedgwick E. (2003), „Shame, theatricality and queer performativity. Henry James’s The Art of Novel”, w: E. Kosovsky-Sedgwick, Touching Feeling. Affect, Pedagogy, Performativity, Durham-London: Duke UP, s. 35–66.
LeDoux J. (1999), „Pamięć a pamięć emocjonalna w mózgu”, w: P. Ekman, R.J. Davidson (red.), Natura emocji. Podstawowe zagadnienia, tłum. B. Wojciszke, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 262–263.
Margalit A. (2002), The Ethics of Memory, Harvard: Harvard UP.
Massumi B. (2002), „The autonomy of affect”, w: B. Massumi, Parables for the Virtual. Movement, Affect, Sensation, Durham, London: Durham UP, s. 23–45.
Nader L. (2012), „Pamiętanie afektywne. Moim Przyjaciołom Żydom Władysława Strzemińskiego”, Zagłada Żydów. Studia i Materiały. Pismo Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, 8, s. 188–212.
Olszanowski, M., Pawłowska-Fusiara M., Fila-Jankowska A. (2005), „Nieuświadomiony afekt a pamięć mimowolna”, w: R.K. Ohme (red.), Nieuświadomiony afekt. Najnowsze odkrycia, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Tomkins S.S. (1962–1992), Affect, Imagery, Consciousness, t. I–IV, The Positive Affects. London: Tavistock, New York: Springer.