Po hebrajsku „pamiętaj!” w formie rozkazującej. Jest to nakaz dotyczący każdego Żyda, który zobowiązuje go do pamiętania wydarzeń historycznych w ustalony sposób, ukształtowany przez liturgię i → rytuały wspierające pamięć i czyniące Żyda częścią → narodu. Tym samym przykazanie pamięci i niezapominania zawsze odnosi się do → pamięci zbiorowej. Zakhor konstruuje ją i buduje → tożsamość grupy.
W Biblii hebrajskiej pamięć od początku łączona była z tożsamością grup etnicznych i religijnych, a także ze specyficzną → historią narodu i jego relacji z Bogiem. Nakaz Zakhor!, pojawiający się 169 razy w różnych odmianach, dotyczy wydarzeń historycznych: „Pamiętajcie o dniu tym, gdyście wyszli z Egiptu” (Wj, 13: 3); „Pamiętaj, żeś i ty był niewolnikiem w ziemi egipskiej” (Pwt, 24: 22); „Pamiętaj, co ci uczynił Amalek” (Pwt, 25: 17), a także zaleceń religijnych: „Pamiętaj o dniu szabatu, aby go uświęcić” (Wj 20: 8).
Dyskusję o tym imperatywie, jak również o jego następstwach dla historii, pamięci i tożsamości Żydów zapoczątkował Yosef Hayim Yerushalmi (1932–2009). Jego książka Zakhor: Jewish History and Jewish Memory [1982] bada relacje między wiedzą historyczną a zbiorową pamięcią żydowską, od antyku po → nowoczesność, i głosi, że pamięć o przeszłych zdarzeniach była dla Żydów sprawą zasadniczą. W wymiarze historycznym natomiast istotne były nie fakty, lecz znaczenie wydarzeń, co służyło afirmacji relacji Boga i Izraela; Boga, który objawia się w historii przez interwencje w nią (Yerushalmi 1982). → Pamiętanie Przymierza – pamięć właśnie – stało się kluczowe dla wiary. Nie historiografia, lecz rytuały religijne stanowiły środki przekazu pamięci zbiorowej. Zakhor powinien być doświadczany w sposób zaangażowany – tak, jakby każdy Żyd był obecny na Synaju w momencie otrzymania Tory lub osobiście wyszedł z Egiptu. Yerushalmi twierdzi, że Żydzi po wygnaniu interpretowali historię za pomocą terminów metahistorycznych. W okresie rabinicznym i wiekach średnich postrzegali wydarzenia historyczne przez archetypy biblijne, np. krucjaty zostały włączone do istniejących już ram koncepcyjnych o ofiarowaniu Izaaka, a każdy wróg był utożsamiany z Hamanem. Oznacza to, że przedkładano wówczas → mit nad historię.
Jonathan Boyarin pisze z kolei, że pamięć była dla Żydów substytutem krwi i ziemi (blood and soil) jako spoiwa zbiorowego istnienia. Dopiero wraz z nastaniem nowoczesności Żydzi znów zaczęli uważać historię za istotną, co wynikało z wpływu asymilacji na pamięć żydowską: historia stała się substytutem religii (Boyarin 1992).
Także Yerushalmi twierdzi, że żydowska historiografia zostaje w epoce nowoczesnej oddzielona od pamięci. Aż do XIX w. świadomość żydowska była bowiem definiowana przez Torę, a przykazania i zmiany w Halakha (prawie żydowskim) uważano za rdzennie „historyczne”. Dopiero reforma judaizmu niemieckiego ukazała uniwersalną historię judaizmu.
Holokaust zwiększył zainteresowanie pamięcią żydowską. Pamiętanie → Zagłady przybierało na sile od wczesnych lat 90. XX w. i zdominowało studia nad pamięcią oraz imperatywem Zakhor. Świadomość Holokaustu stała się źródłem tożsamości wielu Żydów, których reakcją na Zagładę była zsekularyzowana wersja zakorzenionego w religii, archetypalnego spojrzenia na historię, opisanego przez Yerushalmiego (1982). Co znaczące, pamięć o Holokauście uformowana jest na sposób przednowoczesny: dla wierzących Żydów to nowa wersja ofiarowania Izaaka albo Hurbanu (trzeciego zniszczenia świątyni), a dla niewierzących – nowa religia, paradygmat rozumienia historii, w której każdy wróg jest Hitlerem. Obecnie pamięć o Holkcauście jest jednym z głównych komponentów (jeśli nie kluczowym) zbiorowej pamięci Żydów na całym świecie. Obejmuje wiele sfer, publiczne i prywatne → dyskursy oraz nowe rytuały, takie jak Dzień Pamięci o Shoah.
Izraelska pamięć zbiorowa, jak ukazuje Yael Zrubavel, jest oparta nie tylko na Shoah, lecz także na innych katastrofach z przeszłości (np. Masada), które – tworząc narodową tradycję – stały się mitami heroicznymi. Większość ostatnich publikacji o pamięci żydowskiej dotyczy pamięci o Holokauście. Opublikowano około tysiąca Yizkor – ksiąg pamiątkowych, które zawierają relacje o życiu licznych wspólnot żydowskich przed Zagładą. Pod tym względem żydowska pamięć zbiorowa w XXI w. jest → miejscem pamięci par excellence. Równocześnie – jak sugeruje Gavriel Rosenfeld – żydowska pamięć jest dzisiaj mniej „zbiorowa” (collective memory), a bardziej „zebrana” (collected memory). Zamiast jednej obowiązującej → narracji o pamięci – tej tradycyjnie recytowanej jako liturgia – istnieje obecnie wiele jej form (Rosenfeld 2007).
Shoshana Ronen
tłumaczenie z jęz. angielskiego: Aleksandra Konarzewska
Hasła pokrewne: pamiętanie, rytuał, wspólnota pamięci, Zagłada
Bibliografia
Boyarin J. (1992), Storm from Paradise: The Politics of Jewish Memory, Minneapolis: University of Minnesota Press.
Carlebach E., Efron J., Myers D. (red.) (1998), Jewish History and Jewish Memory: Essays in Honor of Yosef Hayim Yerushalmi Hanover: Brandeis University Press.
Hirsch M. (1997), Family Frames: Photography, Narrative, and Postmemory, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Horowitz R. (red.) (2011), Memorial Books of Eastern European Jewry: Essays on the History and Meanings of Yizker Volumes, Jefferson, NC: McFarland.
Rosenfeld G. (2007), „A flawed prophecy? Zakhor, the Memory Boom and the Holocaust”, Jewish Quarterly Review, 97 (4), s. 508–520.
Rothberg M. (2009), Multidirectional Memory: Remembering the Holocaust in the Age of Decolonization, Stanford, CA: Stanford University Press.
Yerushalmi Y.H. (1982), Zakhor: Jewish History and Jewish Memory, Seattle: University of Washington Press.
Zerubavel Y. (1995), Recovered Roots: Collective Memory and the Making of Israeli National Tradition, Chicago: University of Chicago Press.
