Materiał pomocniczy do opracowania hasła Wikipedii:
Beziehungsgeschichte/ historia wzajemnych oddziaływań/ Geschichte der wechselseitigen Beziehungen
Beziehungsgeschichte dosłownie znaczy tyle, co „historia relacji”, historia wzajemnych stosunków” i kojarzy się z tradycyjnym badaniem spraw międzynarodowych i dyplomacji. Oryginalność koncepcji Klausa Zernacka polegała na tym, że dominujące na przełomie lat 60. i 70. teorie (Hans Kohn, Eugen Lemberg, Herbert Ludat, w Polsce Oskar Halecki, Benedykt Zientara, Marian Małowist czy Tadeusz Łepkowski) skonfrontował z własnymi empirycznymi badaniami nad historią Polski, Prus i Europy Środkowo-Wschodniej, później też Rosji i Europy. Zernack pokazał, że nie wszystkie średniowieczne gentes, mimo potencjalnych możliwości stały się narodami. Nie wprost więc odwoływał się do konstruktywistycznej zasady przypadkowości w procesie kształtowania się narodów, a nie do prostej linearności ich rozwoju. Zwracał jednocześnie uwagę na trwałość europejskiej konstrukcji narodów i formułował na tej podstawie „zasadę narodową” jako podstawowy czynnik historii Europy.
Żadne z państw ani narodów nie funkcjonowało w autarkicznej izolacji. Ten motyw przewijał się i znajdował potwierdzenie w dziesiątkach empirycznych studiów, począwszy od inicjacyjnego artykułu wprowadzającego pojęcie Beziehungsgeschichte: Tysiąc lat dziejów stosunków polsko-niemieckich jako obraz problemowy badań historycznych oraz postulat badawczy (1976, po polsku 2006) po opus magnum: Polska i Rosja. Dwie drogi w dziejach Europy (1996, polskie wydanie 2000). O ile pierwszy tekst można rozumieć jako wykład postulatu badawczego i skondensowanej metodologii badań historii narodów w „długim trwaniu”, o tyle „Polska i Rosja” jest domknięciem rozumienia historii wzajemnych oddziaływań jako paradygmatu nowoczesnej historiografii. W pierwszym oryginalnym tekście Klaus Zernack sformułował zasadę wzajemnych oddziaływań następująco:
[…] historię narodów europejskich jako historię europejską cechuje to, że stosunki między owymi narodami ukształtowała świadomość ich udziału i wspólnoty w europejskiej historii. Zasada narodowa jako konstytutywny czynnik historii europejskiej byłaby niemożliwa bez cechującej ów czynnik zasady oddziaływań między dziejami narodów Europy.
We wstępie do Polska i Rosja. Dwie drogi w dziejach Europy odwoływał się do pewnego rodzaju pierwowzoru – inspiracji swojej koncepcji, Żywotów równoległych Plutarcha z Cheronei (50 – 125 n.e.):
Jeśli przyjrzeć się dokładniej, widać, że w Plutarchowej koncepcji bioi paralleloi nie chodziło o biografie jako takie. Wybierając swoje grecko-rzymskie pary, Plutarch stawiał sobie raczej – jak twierdzi jako wydawca i tłumacz Konrad Ziegler – „cel wysoce polityczny i zdecydowanie współczesny”. Zestawiając żywoty bohaterów, Grek pragnął ukazać „ściślejsze związki wewnętrzne obu narodów, Greków i Rzymian, na których wspierało się imperium”. Z pewnością może to posłużyć za drogowskaz w prezentowaniu historii narodów europejskich.
Historia wzajemnych oddziaływań nie jest ani konkurencyjna, ani alternatywna wobec późniejszych koncepcji historiograficznych: historii transferu kulturowego, transkulturowej historii porównawczej czy komparatystyki cywilizacji i historie croisée. Te wszystkie koncepcje mieszczą się bowiem w paradygmacie historii wzajemnych oddziaływań, choć ich autorzy nie zawsze odwołują się do niej.
Nie ma żadnej sprzeczności między tym, że narodowa historia wzajemnych oddziaływań logicznie wynika z narodowej struktury Europy a faktem, iż historię Europy ukształtowały jednocześnie imperialna struktura, rozłam konfesyjny (mimo silnego nacechowania religijnego) oraz różnorodność form kulturowych. Mamy zatem do czynienia nie tylko z narodowymi, ale także z kulturowymi, religijnymi i imperialnymi stosunkami, i to na ogół jednocześnie, wobec czego należałoby mówić o ich splocie na różnych płaszczyznach, którego siła bywała różna w różnych epokach. Należy również pamiętać o wielorakich związkach i zależnościach między tymi strukturami.
Perspektywę historii wzajemnych oddziaływań zrealizowały badania takich, uznanych historyków niemieckich, jak Christian Lübcke, Hans-Henning Hahn, Michael G. Müller, Andreas Lawaty czy z młodszej generacji Hans-Jürgen Bömelburg, Martin Schulze Wessel, Jörg Hackmann, Markus Krzoska, Peter Oliver Loew. W Polsce najbliżej z koncepcją historii wzajemnych oddziaływań związani są badacze, jak Marian Biskup, Witold Molik, Krzysztof Makowski, Jan M. Piskorski czy Robert Traba. Historia wzajemnych oddziaływań stała się ona jedną z podstaw największego naukowego projektu polsko-niemieckiego Polsko-niemieckie miejsca pamięci (Warszawa/ Paderborn 2012 – 2015, t. 1-4 i Bd. 1-5).
Poszerzanie pola definicyjnego historii wzajemnych oddziaływań wynikało z wielodyscyplinarnych doświadczeń badawczych oraz zakresu naukowych zainteresowań zespołu CBH PAN i jego współpracowników. Forum dyskusyjnym stało się seminarium, które w 2010 roku za zgodą Klausa Zernacka i jego uczniów nazwane zostało „Klaus-Zernack-Colloquium”. Praktykowana wielodyscyplinarność polegała na tworzeniu przestrzeni komunikacji i negocjowania wspólnych stanowisk pomiędzy przedstawicielami różnych dyscyplin naukowych.
Wychodząc od klasycznego ujęcia Zernacka, że żaden podmiot (państwo, naród) nie rozwija się w izolacji od pozostałych, odnajdujemy taką samą relację w praktykach społecznych. Innowacyjny potencjał koncepcji historii wzajemnych oddziaływań w takim właśnie rozszerzonym ujęciu daje szansę na opis problemów za pomocą innego języka niż zużyty już nieco dyskurs nowoczesności i ponowoczesności. Umożliwia ona dokonanie takiej analizy w odniesieniu do zjawisk nie tylko dawnych, lecz również współczesnych. W takim samym stopniu można ją wykorzystywać do omawiania fenomenów średniowiecznej Europy, co procesów obserwowanych w świecie globalizacji i nowych technologii. Historia wzajemnych oddziaływań jako paradygmat nabiera kształtu spójnej i uniwersalnej propozycji badania rzeczywistości historycznej, społecznej i kulturowej. Staje również potencjalnie atrakcyjna w pracy dydaktycznej i popularyzatorskiej, nie tylko w sferze akademickiej, lecz także wśród odbiorców nieprofesjonalnych, w szczególności w społecznościach lokalnych.
Wybrana literatura
(wszystkie teksty są również po niemiecku/ alle Texte sind auch auf Deutsch)
Klaus Zernack, Niemcy – Polska: z dziejów trudnego dialogu historiograficznego, przekł. Łukasz Musiał, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2006 (Seria: Poznańska Biblioteka Niemiecka, red. Hubert Orłowski, Christoph Kleßmann, t. 23).
Klaus Zernack, Tysiąc lat dziejów stosunków niemiecko-polskich jako obszar problemowy badań historycznych oraz postulat badawczy, w: idem, Niemcy – Polska: Z dziejów trudnego dialogu historiograficznego, tłum. Łukasz Musiał, red. Henryk Olszewski, Poznań 2006.
Klaus Zernack, Polska i Rosja. Dwie drogi w dziejach Europy, przekł. Andrzej Kopacki, Warszawa: Wiedza Powszechna, 2000 (Seria: Klio w Niemczech, red. Robert Traba, Jerzy Kochanowski, t. 7). Polski przekład książki na dobre wprowadził do polskiego obiegu naukowego moje pierwsze tłumaczenie (1996) Beziehungsgeschichte jako historii wzajemnych odziaływań.
Henryk Olszewski, Klaus Zernack i jego filozofia historii stosunków polsko-niemieckich, w: Klaus Zernack, Polska – Niemcy…, s. 7 – 50.
Michael G. Müller, Historia transnarodowa, historia wzajemnych oddziaływań i (po)dzielone miejsca pamięci. Tradycje i wyzwania metodologiczne, w: Polsko-Niemieckie Miejsca Pamięci, red. Robert Traba, Hans Henning Hahn, współpraca Maciej Górny i Kornelia Kończal, t. IV: Refleksje metodologiczne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2014, s. 17-29.
Hans Henning Hahn, Po co nam historie au second degré w badaniach dziejów narodowych i historii wzajemnych oddziaływań?, „Kultura Współczesna”, 2010, nr 1 (63), s. 31 – 35.
Robert Traba, Historia wzajemnych oddziaływań – (niedoceniany) paradygmat w badaniu przeszłości. Wprowadzenie, w: Historia wzajemnych oddziaływań, red. Robert Traba, Warszawa: Oficyna Naukowa 2014, s. 7-18.
Hanns Henning Hahn, Robert Traba, O czym (nie) opowiadają polsko-niemieckie miejsca pamięci, , w: Polsko-Niemieckie Miejsca Pamięci, red. Robert Traba, Hans Henning Hahn, współpraca Maciej Górny i Kornelia Kończal, t. I:Wspólne/ oddzielne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2015, s. 9-43
Marcin Kula, Historia narodowa w ponadnarodowej perspektywie, w: Naród, historia i … dużo kłopotów, Kraków: Universitas 2011, s. 369-378.
„Historie. Jahrbuch des Zentrums der Historischen Forschung Berlin der Polnischen Akademie der Wissenschaften”, 2010/2011, Folge 4: „Deutsch-polnische Beziehungsgeschichte“.
Polska i Rosja: dwie drogi w historii Europy. Z profesorem Klausem Zernackiem rozmawiają Robert Traba i Basil Kerski, „Borussia”, 1997, nr 15, s. 267-273.
- Proszę wpisywać sugestie w pole komentarza na facebooku: https://www.facebook.com/Zentrum-f%C3%BCr-Historische-Forschung-Berlin-4... -
