Interdyscyplinarny projekt badawczy Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie (CBH PAN) ma na celu spojrzenie na historię stosunków polsko-niemieckich z nowej perspektywy. Wyniki jego badań są opublikowane w obszernej serii publikacji, które ukazały się na polskim i niemieckim rynku wydawniczym od 2012 do 2015 roku. Ponad stu naukowców analizuje wspólne, osobne i paralelne polsko-niemieckie miejsca pamięci. Projekt jest próbą połączenia badań nad kulturami pamięci z historią wzajemnych oddziaływań (Beziehungsgeschichte) i stanowi tym samym metodologiczne novum. Zainicjowany w CBH PAN projekt jest obecnie największym polsko-niemieckim przedsięwzięciem badawczym i jedyną w swoim rodzaju próbą budowania transgranicznego i interdyscyplinarnego dialogu naukowego.
Polską i niemiecką publikację uzupełnią dwie antologie tekstów dotyczących pamięci zbiorowej, seria artykułów związana z projektem w Gazecie Wyborczej oraz interdyscyplinarny leksykon. Poszczególne elementy dotyczą empirycznego, metodologicznego i teoretycznego wymiaru badania „dawności w teraźniejszości” i stanowią uzupełniające się części składowe spójnej całości.
Projekt zasadniczy
Cztero-/pięciotomowa polsko- i niemieckojęzyczna publikacja Polsko-niemieckie miejsca pamięci | Deutsch-Polnische Erinnerungsorte (w sumie każdorazowo ok. 2500 stron), red. Robert Traba, Hans Henning Hahn, współpraca Maciej Górny i Kornelia Kończal, Warszawa i Paderborn 2012-2015.
Projekty towarzyszące
Projekt nr 1: interdyscyplinarna antologia polskich tekstów na temat badania kultur pamięci i pamięci zbiorowej w niemieckim tłumaczeniu, ukazała się jako część integralna (w formie V tomu) niemieckiego wydania publikacji pod tytułem:
Deutsch-Polnische Erinnerungsorte, t. 5: Erinnerung auf Polnisch. Texte zu Theorie und Praxis des sozialen Gedächtnisses, red. Peter Oliver Loew, Robert Traba, Paderborn: Schöningh 2015.
Projekt nr 2: interdyscyplinarna antologia tekstów niemieckich i zachodnioeuropejskich o pamięci zbiorowej i kulturach pamięci w polskim tłumaczeniu, ukazała się pod tytułem: (Kon)teksty pamięci, red. Kornelia Kończal, Warszawa: Narodowe Centrum Kultury 2014.
Projekt nr 3: seria artykułów upowszechniających refleksję nt. pamięci zbiorowej i miejsc pamięci w Gazecie Wyborczej (od 2008 roku), pełniące rolę zwiastuna czterotomowej publikacji w Polsce.
Projekt nr 4: interdyscyplinarny, polskojęzyczny leksykon Modi memorandi , ukazał się pod tytułem: Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, red. Magdalena Saryusz-Wolska, Robert Traba, współpraca Joanna Kalicka, Warszawa: Scholar 2014.
Na trzy pierwsze tomy publikacji Polsko-niemieckie miejsca pamięci | Deutsch-Polnische Erinnerungsorte składa się ponad sto artykułów dotyczących poszczególnych miejsc pamięci. Ich autorami są polscy i niemieccy badacze oraz naukowcy z krajów trzecich (Czechy, Francja, Włochy, Szwajcaria). Lista miejsc pamięci była przedmiotem dyskusji toczonych przez niemal dwa lata w ramach wielu konferencji, warsztatów i prezentacji projektu. Jej konsultantami byli naukowcy pochodzący z różnych krajów, wywodzący się z wielu dyscyplin nauk społecznych i humanistycznych oraz reprezentujący różne tradycje badawcze i pokolenia.
Teksty opublikowane w czwartym tomie dotyczyć będą teorii i metody badania kultur pamięci – zwłaszcza kluczowego w projekcie połączenia historii wzajemnych oddziaływań (Beziehungsgeschichte) i historii pamięci. Czytelnik znajdzie w czwartym tomie między innymi odpowiedzi na następujące pytania: O czym (nie) opowiada historia stosunków polsko-niemieckich pisana przez pryzmat kategorii analitycznej bilateralne miejsca pamięci? W jaki sposób zespolenie historii wzajemnych oddziaływań w rozumieniu Klausa Zernacka i historii pamięci wzbogaca instrumentarium metodologiczne historiografii? Jak badanie polsko-niemieckich miejsc pamięci wpisuje się w szeroki, europejski dyskurs o pamięci zbiorowej?
Celem projektów towarzyszących jest zaprezentowanie polskim czytelnikom niemieckiego dyskursu na temat pamięci zbiorowej oraz zapoznanie niemieckiej publiczności z polskim dorobkiem w tej dziedzinie. Antologia polskich tekstów w niemieckim tłumaczeniu (projekt nr 1) jest pierwszą tego typu publikacją umożliwiającą dokonanie transferu, szczególnie istotnego wobec nieznajomości polskiej refleksji na ten temat w Niemczech. Pomyślana jako pendant antologia niemieckich i zachodnioeuropejskich tekstów w polskim tłumaczeniu (projekt nr 2) z pewnością ożywi rodzimy dyskurs nad pamięcią zbiorową w Polsce. Celem interdyscyplinarnego leksykonu (projekt nr 4) jest próba dokonania pewnych niezbędnych ustaleń terminologicznych oraz uporządkowanie i usystematyzowanie koncepcji i tradycji badawczych dotyczących pamięci indywidualnej i zbiorowej.
Kontekstualizacja projektu
Od przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku eksploracja kultur pamięci cieszy się dużą popularnością i jest obecnie jednym z kluczowych problemów badawczych w naukach społecznych i humanistycznych. Zaproponowana przez Pierre’a Norę forma uprawiania historii – tzw. historia drugiego stopnia (histoire au second degré) pyta o powstawanie zbiorowych wyobrażeń o przeszłości, zmiany, jakim one podlegały i podlegają oraz rolę pamięci w procesach konstytuowania się tożsamości zbiorowych. Badacz uprawiający historię drugiego stopnia jest zatem zobligowany do opracowania obszernego katalogu pytań, odwoływania się do szerokiej bazy źródłowej i korzystania z metod wypracowanych w literaturo- i kulturoznawstwie, antropologii, socjologii i historii sztuki. Zaproponowana również przez Norę koncepcja miejsc pamięci (lieux de mémoire) to jedna z możliwości badania historii drugiego stopnia. W projekcie CBH PAN jest ona punktem wyjścia dla nowego spojrzenia na historię polsko-niemieckich wzajemnych oddziaływań w perspektywie długiego trwania (longue durée).
Kategoria wiodąca
W projekcie CBH PAN punkt wyjścia stanowi zaproponowana w latach 80. XX wieku przez Pierre’a Norę kategoria lieu de mémoire. W wydanych przez Etienne’a François i Hagena Schulzego trzech tomach Deutsche Erinnerungsorte to kluczowe pojęcie rozumiane jest jako rozwinięcie koncepcji Nory: redaktorzy niemieckiej publikacji dążyli do przeciwstawienia „zamkniętej” koncepcji historii Francji „otwartej” koncepcji historii Niemiec. W projekcie Polsko-niemieckie miejsca pamięci | Deutsch-Polnische Erinnerungsorte kategoria Nory została poddana krytycznej analizie. Take postępowanie logicznie wynika z faktu, że paradygmat lieu de memoire jest postrzegany w bilateralnym kontekście historii wzajemnych oddziaływań. W ramach prezentowanego projektu, centralne pojęcie lieu de mémoire zostanie poddane gruntownej analizie jego znaczenia tożsamościowego.
Aktualność
W projekcie CBH PAN ogniskuje się kilka tendencji wyraźnie obecnych zarówno w nauce jak i sferze praktyk społecznych ostatnich kilkunastu lat:
- W humanistyce i naukach społecznych pamięć zbiorowa jest od około 20 lat jednym z najintensywniej dyskutowanych i analizowanych problemów badawczych; ale – mimo licznych deklaracji – nie znalazła ona do tej pory zastosowania w analizie wzajemnych oddziaływań sąsiadujących ze sobą krajów i społeczeństw. Koncepcja leżąca u podstaw projektu Polsko-niemieckie miejsca pamięci | Deutsch-Polnische Erinnerungsorte wypełnia zatem istotną lukę.
- Tematyczna rozpiętość projektu i wybrana orientacja metodologiczna są zaproszeniem do praktykowania interdyscyplinarności, która jest jednym z najbardziej aktualnych i najczęściej podnoszonych postulatów dotyczących nowoczesnej pracy naukowej.
- Ponieważ w wielu polsko-niemieckich debatach ostatnich lat historia i zbiorowe wyobrażenia o niej wykorzystywane są dla aktualnych potrzeb politycznych, projekt CBH PAN ma bezpośrednie (analityczne!) odniesienie do aktualnych praktyk instrumentalizowania przeszłości. Projekt Polsko-niemieckie miejsca pamięci | Deutsch-Polnische Erinnerungsorte nie jest jednak przedsięwzięciem politycznym i nie stawia sobie za cel ingerowania w aktualnie toczone debaty. Tym niemniej może i powinien przyczynić się do lepszego zrozumienia polskich i niemieckich obrazów historii, do przełamania czarno-białego widzenia przeszłości i odkrywania nie jednej, lecz wielu różnych polsko-niemieckich historii. Der Rückenwind der außerwissenschaftlichen Öffentlichkeit wird sicherlich die Publizität des Projekts erhöhen und zur Erweiterung der potenziellen Leserkreise beitragen.
Innowacyjność
Innowacyjność projektu obecna jest zarówno w makro- (tj. w strukturze całego projektu), jak i mikroperspektywie (czyli specyfice poszczególnych projektów towarzyszących):
- Mimo wielu zapowiedzi transnarodowego spojrzenia na miejsca pamięci, w żadnym ze zrealizowanych dotąd projektów dotyczących miejsc pamięci nie została przedstawiona przekonująca refleksja metodologiczna dotycząca zastosowania tej kategorii w kontekście bilateralnym. Projekt CBH PAN jest zatem pierwszą próbą połączenia rzetelnej refleksji teoretycznej i metodologicznej z praktycznym zastosowaniem kategorii miejsce pamięci w badaniu historii wzajemnych oddziaływań (Beziehungsgeschichte).
- Całkowicie nowe spojrzenie na problematykę miejsc pamięci w kontekście bilateralnym niesie trzeci tom przygotowywanej publikacji. Przedmiotem analizy będą tu paralelne miejsca pamięci, czyli takie, które w obu kulturach pamięci pełnią podobne funkcje, mimo że u ich podstaw nie leżą te same wydarzenia, miejsca czy postaci. Mamy więc do czynienia z całkowicie nowym zogniskowaniem badań na funkcjonalność pamięci zbiorowej.
- Cechą różniącą projekt CBH PAN od innych dużych międzynarodowych przedsięwzięć badawczych jest intensywność dialogu między jego inicjatorami oraz autorami poszczególnych artykułów. Otwarty i oparty na dialogu charakter projektu jest możliwy m.in. dzięki serii konferencji i warsztatów, na których dyskutowane były metodologiczne i teoretyczne założenia projektu, a autorki i autorzy artykułów na temat poszczególnych miejsc pamięci mieli możliwość zaprezentowania konceptualizacji przygotowywanych przez nich tekstów.
- W gronie autorów znaleźli się przedstawiciele różnych dziedzin humanistyki i nauk społecznych, dysponujący doświadczeniem badawczym na więcej niż jednym polu wiedzy; bardzo licznie reprezentowani są ponadto młodzi naukowcy.
- Projektowi towarzyszy długofalowa, multimedialna strategia promocji. Składa się ona z prezentacji projektu na stronie internetowej CBH PAN, różnych tekstów prasowych oraz artykułów w czasopismach naukowych, wywiadów telewizyjnych, prezentacji na różnorodnych, tj. nie tylko historycznych konferencjach w Polsce i w Niemczech.
Projekt Polsko-niemieckie miejsca pamięci | Deutsch-Polnische Erinnerungsorte wyróżniają nie tylko skala i zasięg przedsięwzięcia, ale też całościowe spojrzenie na podjętą problematykę: polskie i niemieckie kultury pamięci badane są w szerokiej perspektywie czasowej i przestrzennej, a ich rozpiętość tematyczna umożliwia nowe spojrzenie na historię relacji polsko-niemieckich. Dzięki prowadzonej równolegle z badaniami poszczególnych naukowców nad konkretnymi aspektami polsko-niemieckich historii drugiego stopnia refleksji teoretycznej i metodologicznej (vide antologie i przede wszystkim leksykon) projekt może zaowocować nowatorskim i spójnym metodologicznie studium kilkuset lat historii wzajemnych polsko-niemieckich oddziaływań.
Transfer i dialog
Dzięki współpracy polskich i niemieckich naukowców oraz badaczy z innych krajów projekt Polsko-niemieckie miejsca pamięci | Deutsch-Polnische Erinnerungsorte jest rezultatem dialogu między zachodnio- i wschodnioeuropejskimi tradycjami naukowymi oraz intensyfikuje polsko-niemiecką współpracę naukową. Podczas gdy francuska tradycja badania kultur pamięci (począwszy od Maurice’a Halbwachsa, poprzez Maurice’a Agulhona, Jacques’a Le Goffa, Krzysztofa Pomiana po Pierre’a Norę) jest w obu krajach dość dobrze znana i to samo można powiedzieć o znajomości niemieckiej tradycji badawczej (przede wszystkim mowa o koncepcjach Jana i Aleidy Assmannów, Haralda Welzera, Astrid Erll i in.) w Polsce (aczkolwiek uwaga ta odnosi się przede wszystkim do niemcoznawców), dorobek polskich naukowców nie istnieje w świadomości naukowców zachodnioeuropejskich. Nazwiska takie jak Ludwik Krzywicki, Kazimierz Kelles-Kraus, Florian Znaniecki, Stefan Czarnowski czy Stanisław Ossowski bardzo rzadko kojarzone są z refleksją na temat historii drugiego stopnia. Także Jerzy Topolski, Andrzej F. Grabski, Barbara i Jerzy Szaccy, Andrzej Szpociński, Piotr Kwiatkowski, Marcin Kula, Jerzy Maternicki czy Hubert Orłowski nie są w niemieckiej scientific community kojarzeni z badaniami dotyczącymi pamięci zbiorowej. Struktura i sposób realizacji projektu CBH PAN stanowią bardzo dobrą sposobność do zmiany tej sytuacji.
Realizacja
Od jesieni 2006 roku trwały prace nad koncepcyjnymi i organizacyjnymi ramami przedsięwzięcia; regularnie odbywały się spotkania czteroosobowego zespołu konceptualizacyjnego. Merytoryczną inauguracją projektu była zorganizowana w marcu 2007 roku w Berlinie konferencja, w której uczestniczyło ponad czterdziestu polskich i niemieckich przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych (historia, socjologia kultury, kulturo- i literaturoznawstwo). Dwudniowe debaty służyły wymianie myśli na temat głównych koncepcji kształtujących tradycje naukowe w obu krajach, porównaniu polskich i niemieckich tradycji badawczych z dyskursami innych krajów a także krytycznej analizie projektów dotyczących miejsc pamięci zrealizowanych na płaszczyźnie regionalnej, transnarodowej i europejskiej. Efektem konferencji było m.in. wypracowanie rozumianej jako zaproszenie do dalszej dyskusji wstępnej listy polsko-niemieckich miejsc pamięci.
W marcu 2008 roku zorganizowana została w Słubicach konferencja dla kilkudziesięciu autorów artykułów na temat poszczególnych miejsc pamięci. Jej uczestnicy otrzymali wcześniej kilkudziesięciostronicowy reader zawierający teksty nt. założeń teoretycznych i metodologicznych projektu, opis jego genezy i krótką analizę tradycji dotychczasowych badań nad historią drugiego stopnia w Europie. Integralną częścią readera jest rozumiana – podobnie jak lista miejsc pamięci – jako zaproszenie do dyskusji próba zdefiniowania kategorii miejsce pamięci w bilateralnym kontekście. Konstruktywny i inspirujący charakter dyskusji w ramach słubickiej konferencji został udokumentowany w kilkustronicowym protokole rozesłanym następnie jej uczestnikom. Wiele sformułowanych w nim wskazówek, sugestii i uwag krytycznych zostało uwzględnionych w drugim, zaktualizowanym wydaniu readera, które otrzymali uczestnicy kolejnej konferencji dla autorek i autorów. Sukces słubickiej konferencji pozwalał upatrywać w tej metodzie współpracy z autorami szansę stworzenia publikacji zawierającej spójne terminologicznie i zadjustowane metodologicznie artykuły na temat relacji polsko-niemieckich.
W listopadzie oraz w grudniu 2008 roku zorganizowane zostały dwie kolejne konferencje dla autorek i autorów w Lüneburgu i w Berlinie względnie. W marcu oraz w maju 2009 roku odbyły się czwarte i piąte sympozjum tego typu w Słubicach i w Berlinie. Szósta i ostatnia konferencja cyklu odbyła się w listopadzie 2009 roku również w Berlinie, na której zaprezentowano i przedyskutowano każdorazowo kilkanaście dalszych konceptualizacji powstających tekstów.
Równolegle do prac nad artykułami realizowane są poszczególne projekty towarzyszące (antologie i leksykon). Oprócz tego projekt jest prezentowany i dyskutowany w ramach organizowanych w Polsce i w Niemczech wykładów i konferencji. Prof. Hans Henning Hahn był organizatorem sesji tematycznej na XLVII Niemieckim Zjeździe Historyków w październiku w Dreźnie, w której udział wzięło kilka osób związanych z projektem. Prof. Robert Traba prowadził odpowiednią sekcję w ramach XVIII Zjazdu Historyków Polskich, który odbył się we wrześniu 2009 roku w Olsztynie.
Nad projektem zasadniczym – Polsko-niemieckie miejsca pamięci | Deutsch-Polnische Erinnerungsorte – pracowało około 100 naukowców. Należą do nich zarówno doświadczeni i renomowani badaczy jak i młodzi naukowcy – polscy i niemieccy doktoranci i postdoktoranci.
Liczne zgłoszenia do Call for Authors oraz wyrazy chęci współtworzenia publikacji są dowodem dużego zainteresowania projektem. Na początku 2009 roku wybrani zostali autorzy, a termin składania tekstów upłynął w listopadzie tego samego roku. Lata 2010-2014 przeznaczono na tłumaczenie i redakcję tekstów. W 2012 roku ukazało się drukiem polskie i niemieckie wydanie trzeciego tomu pt. Paralele. W 2013 roku zostały wydane obie wersje językowe czwartego tomu pt. Refleksje metodologiczne. Latem 2014 roku ukazała się niemiecka wersja drugiego tomu pt. Wspólne/Oddzielne, a jego polski odpowiednik na początku 2015 roku. Od połowy 2015 roku, na rynkach książkowych w Polsce i w Niemczech dostępne są tom pierwszy w obu wersjach językowych oraz tom piąty w wersji niemieckiej. Wydanie wszystkich tomów nie oznacza końca projektu: obok długofalowej serii imprez promocyjnych planujemy m.in. wydanie best-of oraz koncepcję dydaktyzacji.
