Z łac. discursus, to dosłownie: wielokierunkowy ruch; a w przenośni: rozmowa, dyskusja, rozprawa, rozumowanie. Najprościej można zdefiniować go jako „tekst w kontekście” (van Dijk 1990: 164). W tym ujęciu dyskurs nie jest synonimem tekstu, ale działaniem społecznym, które wykorzystując systemy symboliczne (nie tylko język), nadaje znaczenia zdarzeniom, osobom, stanom rzeczy, procesom itp. w określonej sytuacji. Materializuje się pod postacią konkretnych tekstów, przy czym przez teksty należy rozumieć nie tylko zapisane słowa, lecz także → obrazy, audycje radiowe (→ radiofonia) i telewizyjne (→ telewizja), hiperteksty internetowe (→ digitalizacja), napisy na murach, dzieła → sztuki, a nawet układy taneczne. Mówiąc o dyskursie, mamy na myśli istnienie pewnego symbolicznego porządku – struktur i wzorów, które ujawniają się w konkretnych aktach komunikacyjnych.
Wielość koncepcji dyskursu w naukach społecznych
Termin „dyskurs” rozumiano pierwotnie, za sprawą Kartezjusza (1596–1650), jako przeciwieństwo poznania intuicyjnego. Definiowano go jako „cykl operacji intelektualnych, w których poznanie rozwija się etapowo, poprzez kolejne pośrednie rozumowania o charakterze bardziej elementarnym z zastosowaniem pojęć (czasem też symboli), znajdujących swój wyraz w języku” (Krajewski 1996: 38). Z czasem dyskurs stał się pojęciem technicznym zróżnicowanych teorii społecznych. Posługuje się nim m.in Jürgen Habermas w teorii działania komunikacyjnego, mówiąc o dyskursach tylko wtedy, gdy sens roszczenia ważnościowego, z którego uczyniony został problem, wymusza na uczestnikach interakcji przyjęcie założenia, że możliwa jest ich racjonalna zgoda (Habermas 1999 [1981]: 89).
Drugi, obok Habermasa, wiodący teoretyk dyskursu, Michel Foucault (1926–1984) nie tylko wprowadził własne rozumienie dyskursu, lecz także zrewolucjonizował siatkę pojęciową humanistyki, posługując się pojęciami wiedzy i → władzy. Dyskurs to, według niego, pewna forma władzy, „zbiór wypowiedzi należących do jednego systemu formacyjnego” (Foucault 1977 [1969]: 140) czy też – bardziej ogólnie – system możliwości zaistnienia wiedzy. W tym ujęciu dyskurs to zatem ogół praktyk komunikacyjnych, które porządkują i kreują rzeczywistość. Dyskurs ustanawia rzeczywistość, wyznaczając granice sensownego mówienia jako tożsame z granicami rzeczywistości, oraz rozwija się w porządku postępującej specyfikacji, który potwierdza zasadność dyscyplin już istniejących i zarazem wymusza powoływanie do istnienia kolejnych dyscyplin.
Wiele teorii wykorzystujących analizę dyskursu wyrosło z przepracowywania → tradycji strukturalistycznej. Mówiono o języku jako systemie nieprzekazującym konkretnych treści, gdyż określającym wszelkie potencjalne znaczenia, jakimi mogła się posługiwać dana wspólnota komunikacyjna. Ponadto wskazywano na mowę, czyli konkretne wypowiadane zdania. Choć niosła ona sprecyzowane znaczenie, to nie miała charakteru systemowego. Tylko arbitralna wola mówiącego decydowała o dołączaniu kolejnych zdaniowych „atomów sensu”. Tymczasem dyskurs tak samo stanowi swego rodzaju system/strukturę, jak i niesie konkretne znaczenia. W ten sposób ujmuje go Paul Ricoeur (1913–2005), który twierdzi, iż hermeneutyka obejmuje teorię dyskursu oraz teorię interpretacji tekstów pisanych jako wyróżniony typ dyskursu. Ricoeur szczegółowo opisał jakościowe różnice między systemem językowym a dyskursem oraz między dyskursem mówionym a zapisanym. Ponadto przedstawił propozycję traktowania znaczącego działania jako specyficznego tekstu (Ricoeur 2006a).
Popularnością cieszy się także postmarksistowska i poststrukturalistyczna teoria dyskursu Ernesta Laclau i Chantal Mouffe. Ich najważniejszą pracą jest książka Hegemonia i strategia socjalistyczna [1985], w której rozwijają koncepcję → hegemonii politycznej i kulturowej Antonia Gramsciego (1891–1937) w postaci teorii dyskursu (Laclau, Mouffe 2007). Nadbudowa społeczna nie jest, według nich, zdeterminowana przez procesy gospodarcze, ale cechuje się autonomią – polityczność jest w istocie ontologią tego, co społeczne. Sferę publiczną rozdzierają antagonizmy – każdy dyskurs roszczący sobie prawo do uniwersalizmu dąży w istocie do narzucenia własnej hegemonii politycznej. Dlatego ruchy emancypacje powinny obrać za cel przekształcenie liberalnej demokracji w demokrację radykalną (Laclau 2004 [1996]).
Analiza dyskursu
Wymienione wyżej teorie nie zawsze oparte są na badaniach empirycznych. Trudno też uczynić z nich podstawę konkretnych projektów badawczych. W praktyce socjologicznie zorientowana analiza dyskursu poskramia ambicje teoretyczne, zajmując się przede wszystkim analizą wyróżnionego korpusu tekstów i tworząc co najwyżej teorie średniego zasięgu. Dobrym przykładem tej strategii naukowej jest krytyczna analiza dyskursu (KAD). Do badaczy tego nurtu zalicza się m.in. takie osoby, jak Teun A. van Dijk, Ruth Wodak, Norman Fairclough czy Michael Billig. Jest to orientacja interdyscyplinarna, ukształtowana przede wszystkim przez językoznawców i socjologów. Ważne są również nawiązania do współczesnej psychologii poznawczej (zwłaszcza w pracach van Dijka). Według KAD nie wystarczy beznamiętnie opisywać rzeczywistości społecznej – konieczne jest zaangażowanie badaczy, którzy powinni swoimi tekstami obnażać niesprawiedliwe relacje społeczne, tak aby można było doprowadzić do ich sanacji. Język uchodzi tu bowiem za narzędzie władzy i dominacji. → Tożsamości, byty społeczne, schematy poznawcze są tworzone przez nieustanną → reprodukcję wspierających je dyskursów. Stąd badacze ci wiele uwagi poświęcili rasizmowi, antysemityzmowi czy ruchom antyimigranckim. Na przykład van Dijk (1987, 1993) pokazywał, jak z pozoru niewinne teksty, dalekie od twardych przykładów mowy nienawiści, szerzą rasistowskie poglądy.
Dobry przykład na strategię badawczą KAD stanowi analiza sposobów, w jakie → narody – jako specyficzne „wspólnoty wyobrażone” (Benedict Anderson) – podlegają nieustannej reprodukcji w przestrzeni publicznej (Wodak i in. 2003 [1998]). W dyskursie publicznym podkreśla się narodową jednorodność i homogeniczność, a pomija wewnątrznarodowe różnice. W rezultacie osoby niepasujące do pozytywnego autostereotypu często są wyłączane ze wspólnoty narodowej. Nie ma jednego, uniwersalnego dyskursu nacjonalistycznego – różne tożsamości narodowe są dyskursywnie konstruowane w zależności od audytorium, tematu, okazji, rocznicy itd. Skuteczna reprodukcja narodu wymaga utrzymywania – poprzez rozmaite strategie dyskursywne – przekonania ludzi, że są członkami bytu obiektywnie i odwiecznie istniejącego. Reprodukując naród jako specyficzną wspólnotę wyobrażoną, nieustannie odtwarza się różnorodne kategorie obcych – zewnętrznych i wewnętrznych. Badacze ci skupili uwagę nie tylko na oficjalnych wystąpieniach i → rytuałach politycznych, lecz także na kulturze popularnej, sporcie masowym, a nawet sposobach prezentowania prognozy pogody. Dla reprodukcji narodów znaczenie ma zatem przede wszystkim „banalny nacjonalizm”, a nie elitarna twórczość narodowych wieszczów (Billig 2008 [1995]).
Teoretycy dyskursu przyjmują także bardziej „liberalny” model komunikacji. W tradycyjnym modelu uwzględniano intencję nadawcy, zakładano pełną intersubiektywność procesów komunikacyjnych, a powodzenie postrzegano jako odkrycie zamiaru nadawcy. Natomiast we współczesnej analizie dyskursu zakłada się, że nadawca komunikuje także nieświadomie, komunikat przechodzi przez sferę interpretowalności, proces kończy się zaś odczytaniem strategii dyskursu. Odbiorca dokonuje nieustannej selekcji informacji, ich generalizacji i konstrukcji tez ogólnych. Skutecznym odczytaniem tekstu jest konstrukcja makrosądu, czyli tematu tekstu – tego, o czym on traktuje (szerzej: Duszak 1998).
Szczególnie nieprecyzyjnie definiowany jest „kontekst”, jedno z najczęściej używanych pojęć. Dla van Dijka to struktura obejmująca wszystkie „właściwości sytuacji społecznej, które są istotne dla wytwarzania i odbierania dyskursu” (van Dijk 2001 [1998]: 28). Badacz uwzględnić więc może w ramach tej definicji wszystko, często nie podając kryteriów wyboru właściwości sytuacji. W praktyce kontekstem może być bezpośrednie otoczenie tekstu (np. w przypadku artykułu gazetowego – zdjęcia czy inne artykuły w gazecie), teksty o podobnej tematyce (inne artykuły na ten sam temat opublikowane w danym okresie), stan debaty publicznej w określonej kwestii (główne toposy, strategie dyskursywne itd. zrekonstruowane na podstawie analizy tekstów medialnych w dłuższym okresie) czy wreszcie stan „świadomości społecznej” (rekonstruowany na podstawie badania dużych korpusów tekstów, badań opinii społecznej itd.). Z pojęciem kontekstu ściśle powiązane są pojęcia → „intertekstualność” (co szczególnie wyraźnie widać w przypadku hipertekstów) oraz „interdyskursywność”.
Badacze dyskursu posługują się zarówno metodami ilościowymi (istnieją specjalne programy komputerowe wspomagające analizę treści i dyskursu), jak i – w większości przypadków – jakościowymi. Celem badania jest odkrycie porządku, którego manifestację stanowi analizowany korpus tekstów. Mogą to być toposy czy tzw. zworniki i kompleksy dyskursywne, strategie dyskursywne czy sieci semantyczne. Ta „ukryta struktura” wpływa na teksty tworzone przez ludzi, nieraz bardzo subtelnie, sprawiając, że to „dyskurs mówi ludźmi”, a nie ludzie posługują się nim jak narzędziem do przekazywania własnych sądów. Dlatego intencja mówiącego często nie ma znaczenia – liczy się tekst, który wbrew woli autora może mówić więcej lub mniej, niż on zakładał.
Dyskurs i pamięć
Relacje między dyskursem a pamięcią ująć można w pięciu zakresach: 1) badacze → pamięci zbiorowej odwołują się do konstruktywistycznych nurtów nauk społecznych, które wskazują na kluczowe znaczenie dyskursu. W podejściu tym byty społeczne (narody, wspólnoty lokalne, grupy społeczne, → rasa, a nawet → płeć) nie są obiektywnie dane, lecz konstruowane w złożonych, często konfliktowych procesach społecznych. Dyskursy kształtują habitusy i instytucje społeczne, wpływają na definicje sytuacji i modele mentalne. Dyskurs (publiczny i prywatny) określa postrzeganie → przeszłości, → teraźniejszości i → przyszłości. Pamięć zbiorowa, ale i autobiograficzna (→ autobiografia) mają charakter dyskursywny – są nieustanną opowieścią o przeszłości, która polega na wyborze osób i zdarzeń, ich ocenie oraz powiązaniu ze współczesnymi działaniami i planami. To, jaka przeszłość zagnieździła się w głowach współczesnych, zależy zatem nie tylko czy nie tyle od naukowego dyskursu historyków, ile od dyskursu kultury popularnej, wizji dziejów przekazywanej w szkolnictwie powszechnym, pamięci rodzinnej, zasobów mitycznych grupy itd. 2) Zwrot lingwistyczny wpłynął także na historiografię, gdzie zaczęto wykorzystywać badania dyskursu. Dotyczy to zarówno przedmiotu badań, jak i założeń oraz metod historiografii. Na przykład Eva Hahn i Hans Henning Hahn (2010) analizują dyskurs na temat wypędzeń, dowodząc, że – wbrew potocznym opiniom – mówiło się o nich w zachodnich Niemczech wiele. Pokazują, w jaki sposób reprodukowane są → mity i legendy (np. „niemieckiego Wschodu”), które nie tylko utrudniają publiczne debaty i stanowią polityczne obciążenie, lecz także przeszkadzają w badaniach społecznych. Reinhart Koselleck (1923–2006) z kolei jest współtwórcą → semantyki historycznej, która bada świadectwa językowe w celu zrekonstruowania kluczowych pojęć, „pracujących” w → historii oraz ich powiązań narracyjnych (Koselleck 2001). Hayden White (2009) – czołowy przedstawiciel narratywizmu, autor przełomowej książki Metahistory: The Historical Imagination in Nineteenth-Century Europe z 1973 r. – analizuje zaś szczegółowo relacje między historią a dyskursem literackim oraz podkreśla literacki aspekt dyskursu historiografii. Ważne jednak, by nie utożsamiać narratywizmu w naukach historycznych z analizą dyskursu – przykładem niech będą późne prace Franka Ankersmita (2004). 3) Badacze zajmujący się teorią dyskursu podejmują zagadnienia związane z pamięcią. Za przykład służyć może monumentalna monografia Ricoeura Pamięć, historia, zapomnienie (2006b [2000]), w której analizuje on m.in. dialektykę wyjaśniania i rozumienia oraz retoryczny wymiar dyskursu historycznego. 4) Można także przyjąć kryterium przedmiotowe. Wtedy mówiąc o dyskursach pamięci, mamy na myśli te nurty czy fragmenty dyskursu publicznego, które wprost dotyczą przeszłości i jej konsekwencji dla danego społeczeństwa (a przecież wyobrażenia o przeszłości kształtują także dyskursy, które nie odnoszą się do niej bezpośrednio). Przedmiotem studiów może być np. polityka pamięci (→ polityka historyczna), służąca kształtowaniu pamięci zbiorowej danego społeczeństwa (zob. Nijakowski 2008) lub debata na temat wypędzeń Niemców (zob. Ciołkiewicz 2012). Pamiętać jednak należy, że nie każda praca, która dotyczy „dyskursów na temat przeszłości” bądź „dyskursów pamięci” powstała na podstawie analizy dyskursu (zob. Szpociński 2013). 5) Analizę dyskursu można także odnieść do samego pola naukowego (w rozumieniu Pierre’a Bourdieu [1930–2002]). Wtedy należy analizować różne orientacje teoretyczne i badawcze jako odrębne dyskursy naukowe. Ma to oczywiście poważne konsekwencje, gdyż zakłada się, że twórczość naukowa jest w pewnej mierze nieuświadomioną reprodukcją toposów, wzorów → narracji i strategii dyskursywnych, a także wyrazem interesów ortodoksji lub heterodoksji w polu naukowym.
Lech M. Nijakowski
Hasła pokrewne: intertekstualność, medium, nowe media, oralność, pismo, semantyka historyczna
Bibliografia
Ankersmit F. (2004), Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii, tłum. E. Domańska i in., Kraków: Universitas.
Billig M. (2008), Banalny nacjonalizm, tłum. M. Sekerdej, Kraków: Wydawnictwo Znak.
Ciołkiewicz P. (2012), Pamięć zbiorowa w dyskursie publicznym. Analiza polskiej debaty na temat wypędzeń Niemców po drugiej wojnie światowej, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Sedno.
Dijk T.A. van (1987), Communicating Racism. Ethnic Prejudice in Thought and Talk, Newbury Park: Sage Publications.
Dijk T.A. van (1990), „The future of the field: Discourse analysis in the 1990s”, TEXT, 10, s. 133–156.
Dijk T.A. van (1993), Elite Discourse and Racism, Newbury Park: Sage Publications.
Dijk T.A. van (2001), „Badania nad dyskursem”, tłum. G. Grochowski, w: T.A. van Dijk (red.), Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 9–44.
Duszak A. (1998), Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Foucault M. (1977), Archeologia wiedzy, tłum. A. Siemek, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Habermas J. (1999), Teoria działania komunikacyjnego, t. I: Racjonalność działania a racjonalność społeczna, tłum. A.M. Kaniowski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Hahn E., Hahn H.H. (2010), Die Vertreibung im deutschen Erinnern. Legenden, Mythos, Geschichte, Paderborn: Ferdinand Schöningh Verlag.
Koselleck R. (2001), Semantyka historyczna, tłum. W. Kunicki, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Krajewski W. (red.) (1996), Słownik pojęć filozoficznych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Laclau E. (2004), Emancypacje, tłum. L. Koczanowicz i in., Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej.
Laclau E., Mouffe Ch. (2007), Hegemonia i strategia socjalistyczna, tłum. S. Królak, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej.
Nijakowski L.M. (2008), Polska polityka pamięci. Esej socjologiczny, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Ricoeur P. (2006a), „Model tekstu. Znaczące działanie rozważane jako tekst”, tłum. B. Baran. w: A. Jasińska-Kania i in. (red.), Współczesne teorie socjologiczne. Antologia tekstów, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 1001–1019.
Ricoeur P. (2006b), Pamięć, historia, zapomnienie, tłum. J. Margański, Kraków: Universitas.
Szpociński A. (red.) (2013), Przeszłość w dyskursie publicznym, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
White H. (2009), Proza historyczna, tłum. R. Borysławski i in., Kraków: Universitas.
Wodak R. (2011), „Wstęp: Badania nad dyskursem – ważne pojęcia i terminy”, tłum. D. Przepiórkowska, w: R. Wodak. M. Krzyżanowski (red.), Jakościowa analiza dyskursu w naukach społecznych, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Łośgraf, s. 11–37.
Wodak R. i in. (2003), The Discursive Construction of National Identity. Edinburgh: Edinburgh University Press.
