Udoskonalenie techniki druku przez mogunckiego drukarza Jana Gutenberga (ok. 1400–1468) w połowie XV w. miało fundamentalne znaczenie dla rozwoju kultury zachodniej. Druk był jednym z czynników odpowiedzialnych za zdeponowanie → pamięci kulturowej w książkach, które traktowano – w przeciwieństwie do średniowiecznych manuskryptów – jako przedmioty użytkowe, służące szybkiemu odnajdywaniu informacji. „Wiedzę, jak”, przekazywaną dotychczas głównie w drodze naśladowania lub w ramach bezpośredniej transmisji językowej, książki drukowane przekształcały w „wiedzę, że”, oderwaną od kontekstu społecznego i otwartą na eksperymenty. Tym sposobem pamięć kulturowa traciła zinternalizowany, spersonalizowany i wspólnotowy charakter, a oderwana od tradycyjnej wspólnoty rodzinnej, sąsiedzkiej czy etnicznej (→ wspólnota pamięci) sprzyjała indywidualnym interpretacjom.
Coraz łatwiejszy dostęp do książek drukowanych, ich szerszy obieg społeczny oraz możliwość ich porównywania i ewaluacji przyczyniły się do rozwoju technik krytycznej lektury tekstu. Właściwe dla druku praktyki tekstowe – systematyczne zbieranie, katalogowanie, wyjaśnianie, kodyfikowanie i rekonfigurowanie danych – miały niebagatelny udział w systematyzacji reguł → dyskursu naukowego oraz jego kulturowego funkcjonowania (Eisenstein 2004 [1996]). Pamięcią kultury druku, w odróżnieniu od pamięci kultury rękopiśmiennej, rządziła idea systemu wiedzy (Eisenstein 1982: 59) wspierana przez związane z drukiem środki reprezentacji graficznej: mapy, diagramy, paginację, indeksy, alfabetyczne katalogi i w końcu przypisy tworzące sieć zestandaryzowanych odwołań między tekstami (Ong 2011 [1982]: 188–204). Także dzieła powszechnej pobożności – służące raczej wzmacnianiu niż krytycznej rewizji → tradycji kulturowej – zestawiane z tekstami pochodzącymi z innych tradycji intelektualnych i kulturowych, mogły służyć lekturze krytycznej, porzucającej utarte ścieżki interpretacji zinstytucjonalizowane w takich → rytuałach, jak choćby katolicka liturgia kontrolująca oficjalną wykładnię tekstu biblijnego. Druk był zatem jednym z głównych czynników odpowiedzialnych za stworzenie kultury interpretacji oraz gorącej pamięci kulturowej, która dowartościowuje zmianę i nowatorstwo w → historii (Assmann 2008 [1992]: 83–85).
Druk jednak nie działał jedynie na rzecz uniwersalizacji pamięci oraz jej krytycznej → rewizji. Po pierwsze, nie zawsze teksty poddawane były samotnej, analitycznej lekturze (np. częste w kulturze wczesnonowożytnej, w której piśmienność nie była umiejętnością powszechną, uliczne, głośne czytanie druków ulotnych oraz afiszy, co prowadziło do rewolt społecznych i politycznych). Po drugie, jako pierwsze narzędzie → reprodukcji technicznej, skierowane do nowego odbiorcy (mieszczan, bogatych chłopów), pozwolił utrwalić tradycyjną kulturę ludową. Dzięki instytucjom wydawniczym druk poddał → literaturę prawom rynku, zmieniając sposób jej kulturowego funkcjonowania, tworząc podstawy XIX- i XX-wiecznej kultury masowej. Po trzecie, podobnie jak → pismo w cywilizacjach starożytnych służył on też skutecznemu administrowaniu. Formularze biurokracji, masowo produkowane obwieszczenia państwowe oraz edukacja powszechna przekształcały uczestników lokalnych wspólnot w obywateli ponadlokalnych organizmów politycznych, tworząc podstawy państwa narodowego (→ naród) oraz nowożytnych mechanizmów → władzy (Graff 1979). Pamięć zaczęła podlegać nadzorowi administracji państwowej, odpowiedzialnej m.in. za szkolne podręczniki historyczne. Druk był także czynnikiem, od którego zależały tworzenie języków narodowych, standaryzacja językowa oraz spychanie na margines narzeczy i dialektów, które nie wykształciły drukowanego piśmiennictwa. Zdeponowana w nich pamięć nie docierała do oficjalnego, czyli drukowanego dyskursu, władza zaś traktowała ją jako pamięć gorszą, subiektywną i partykularną.
Druk współdecydował też o powstaniu opozycji między pamięcią publiczną (zawartą w drukowanych tekstach i legitymizowaną przez władze) a prywatną (osobistą, rodzinną, zdeponowaną w opowieściach i nieprzeznaczonych do publikacji → pamiętnikach). Te dwa rejestry społecznego i kulturowego funkcjonowania pamięci przenikały się jednak wzajemnie, ulegając obustronnym wpływom. Nowe gatunki kultury druku – szczególnie gazety – były ważnym czynnikiem tworzenia XIX-wiecznych nacjonalizmów (→ naród). Z jednej strony dzięki nim kształtowano demokrację (prasa jako czwarta władza kontrolująca pozostałe jej instancje), z drugiej zaś – totalitaryzm (drukowana, masowa propaganda jako narzędzie kontroli ideologicznej).
Marta Rakoczy
Hasła pokrewne: cenzura, dyskurs, hegemonia, naród, pamiętnik, pismo, tradycja
Bibliografia
Assmann J. (2008), Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, tłum. A. Kryczyńska-Pham, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Eisenstein E.L. (1982), „Some conjectures about the impact of printing on western society and thought: A preliminary report”, w: H. Graff (red.), Literacy and Social Development of the West. A Reader, Cambridge: Cambridge UP, s. 53–68.
Eisenstein E.L. (2004), Rewolucja Gutenberga, tłum. H. Hollender, Warszawa: Prószyński i S-ka.
Graff H. (1979), Literacy Myth: Literacy and Social Structure in the Nineteenth Century City, New York: Academic Press.
Graff H. (red.) (1982), Literacy and Social Development of the West. A Reader, Cambridge: Cambridge UP.
McLuhan M. (2004), Zrozumieć media: przedłużenia człowieka, tłum. N. Szczucka, Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne.
Ong W.J. (2011), Oralność i piśmienność. Słowo poddane technologii, tłum. J. Japola, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
