Proces przetwarzania analogowych (ciągłych) → obrazów, tekstów, dźwięków, form mieszanych i obiektów trójwymiarowych na ich cyfrową (dyskretną) reprezentację. Po wprowadzeniu do pamięci komputera i koniecznej obróbce (np. kompresji, konwersji, odczytaniu przez OCR) dane cyfrowe łatwo się przechowuje, powiela, dystrybuuje za pośrednictwem sieci i nośników danych (płyty CD, dyski, karty pamięci) oraz dalej przetwarza. Oryginał spoczywa w → archiwum pod ścisłą ochroną i bez kontaktu z odbiorcami, a kopia cyfrowa krąży, umożliwiając dzięki swobodzie manipulowania danymi ingerencję także w sam przekaz. Prowadzi to do rozdzielenia treści pamięci od jej materialnego nośnika, fizycznego → śladu → przeszłości. Obieg cyfrowy dekontekstualizuje dokumenty i obiekty oraz pozwala na tworzenie nowych połączeń między nimi, prowadząc do konstrukcji nowych przedstawień przeszłości oraz zmiany ich struktury. Zdaniem Lva Manovicha uprzywilejowuje on model bazy danych, w którym – w przeciwieństwie do modelu → narracji – formy kolażowe lub uspójniane narracyjnie powstają jedynie na poziomie działań użytkownika, wybierającego i łączącego poszczególne elementy, i każdorazowo aktualizującego własną opowieść (Manovich 2006 [2001]).
Digitalizacja dokonuje się pod hasłami dostępności i zachowania → dziedzictwa kulturowego. Istotną rolą odgrywają w tym procesie praktyki instytucjonalne; większość oficjalnych archiwów cyfryzuje dziś swoje wcześniejsze zasoby. Wiążąca się z tym zwiększona dostępność wywołuje spór, w którym ścierają się przeciwstawne filozofie: maksymalnej otwartości i darmowego lub nisko płatnego, powszechnego dostępu do tzw. domeny publicznej oraz komercjalizacji – z jednej strony, a przewagi prawa własności i prawa autorskiego nad dostępem, płatnym lub wymagającym autoryzacji – z drugiej.
Ze zdigitalizowanych zbiorów można korzystać w siedzibie właściwego archiwum, ale podstawową platformą ich użycia jest internet, zwłaszcza tzw. Sieć 2.0. Umożliwia ona także oddolne i zbiorowe tworzenie zawartości, stając się w efekcie jednocześnie → nośnikiem pamięci, jej repozytorium oraz narzędziem jej tworzenia. Jest to ogromne, możliwe do przeszukiwania i szeroko dostępne metaarchiwum, zawierające zarazem liczne subarchiwa – cyfrowe ekspozytury archiwów analogowych i pierwotnie sieciowe archiwa: instytucjonalne, społeczne i złożone z dokumentów wytwarzanych przez jednostki. Jako zasób → pamięci zbiorowej internet także został wzięty pod ochronę (np. The Internet Memory Foundation archiwizuje zawartość sieci, zabezpiecza ją i chroni). Liczne inicjatywy oddolne, angażujące społeczności lokalne, dokumentują i udostępniają lokalne dziedzictwo kulturowe (np. Cyfrowe Archiwum Tradycji Lokalnej, www.archiwa.org), tworzą też wirtualne → wspólnoty pamięci (od rodziny, przez sąsiedztwo, po grupy etniczne, zarówno definiowane terytorialnie, jak i rozproszone). Popularne portale społecznościowe (np. Facebook od 2004 r.; YouTube od 2005 r.) pozornie są platformami praktyk teraźniejszych, opartych na komunikacji w czasie rzeczywistym lub asynchronicznej. Ściśle jednak wiążą się z zadaniem archiwizacji i pamięcią: każda aktywność ich uczestników zostaje zapisyna i wcale niełatwo ją usunąć (Mayer-Schönberger 2009), struktura Facebooka bezpośrednio opiera się na „osi czasu”; „zapisz” jest funkcją domyślną edytorów tekstów, obrazów i dźwięków, a urządzenia do rejestracji i przechowywania danych, stosunkowo tanie i łatwe w obsłudze (np. aparaty cyfrowe, telefony komórkowe, tablety) dokonują codziennego dzieła archiwizacji (Halawa 2011).
Internet dostarcza zatem zarówno narzędzi do konstruowania pamięci, jak i danych źródłowych. Tworzy się w nim nieograniczony zasób pamięci o bezkresnych możliwościach manipulacji. Sieć można przeszukiwać za pomocą rozlicznych znaczników, co pozwala na dowolne połączenia w jej obrębie i tworzenie zróżnicowanych taksonomii i klasyfikacji. Pogłębia się eksterioryzacja pamięci, przenoszonej na nośniki zewnętrzne (badania kognitywne potwierdzają, że zapamiętujemy dziś przede wszystkim miejsce przechowywania danych, a nie same dane; zob. Sparrow, Liu, Wegner 2011), i jej dematerializacja (operujemy plikami, nie dokumentami i obiektami). Odpowiedzią na te procesy deauratyzacji (→ aura) są programy do „postarzania” (np. Instagram), produkujące → nostalgię instant.
W perspektywie socjologicznej prowokuje to pytania o konsekwencje technologii cyfrowych dla budowy → tożsamości i pamięci „ja” o sobie oraz zbiorowości (Castells 2008 [2004]). Pamięć ulega indywidualizacji, a zbiorowe narracje o przeszłości – rozproszeniu i zróżnicowaniu, co uruchamia także strategie → przeciwpamięci (np. stronom → muzeów historycznych towarzyszą strony polemiczne wobec oficjalnej wersji wydarzeń).
Digitalizacja zmienia edukację historyczną i historiografię (zob. portal „Historia i Media”). Roy Rosenzweig (1950–2007) proponuje metaforę „historii o otwartym kodzie źródłowym”, dla której modelem jest Wikipedia (od 2001 r.): narzędzie indywidualnego i zbiorowego tworzenia wiedzy, pozwalające na przepisywanie dostępnych treści, umieszczanie ich w nowych kontekstach i nowych związkach. Umożliwia to artykulację i upowszechnianie → pamięci lokalnej i uprzednio pomijanych perspektyw, a jednocześnie budzi niepokoje związane m.in. z upadkiem autorytetu wiedzy formalnej, a także wykorzystywaniem sieci do gromadzenia informacji o obywatelach. Internet bowiem nie tylko umożliwia zapamiętywanie wszystkiego, lecz także utrudnia → zapominanie – ze względu na pracochłonne procedury wymazywania. Istotną rolę odgrywają w nim praktyki indywidualne i treści będące rezultatem amatorskich poszukiwań zapisów archiwalnych oraz działań rejestracji i archiwizacji, wiążąc współczesne archiwum z → pamięcią popularną (Appadurai 2003).
Techniki i narzędzia cyfrowe dostarczają też → metafor pamięci, żywo obecnych w kulturze popularnej (np. Total Recall, reż. Paul Verhoeven, 1990; Blade Runner, reż. Ridley Scott, 1982), przede wszystkim w postaci obrazów: zapisanego dysku jako zewnętrznej ekstensji „ja”; cyborga jako figury wymieniającej dane pamięciowe bezpośrednio, bez tworzenia ich reprezentacji; przekształcania tożsamości w efekcie ingerencji w mózgowy zapis pamięci.
Iwona Kurz
Hasła pokrewne: archiwum, nowe media, nośniki pamięci, metafory pamięci, nostalgia, przeciwpamięć, przemysł pamięci
Bibliografia
Appadurai A. (2003), „Archive and aspiration”, w: J. Brouwer, A. Mulder (red.), Information Is Alive: Art and Theory on Archiving and Retrieving Data, Rotterdam: V2 Publishing/nai Publishers (zob. też http://archivepublic.wordpress.com/texts/arjun-appadurai/).
Castells M. (2008), Siła tożsamości. Wiek informacji, t. II, tłum. S. Szymański, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Dijck J. van (2007), Mediated Memories in the Digital Age, Stanford: Stanford University Press.
Greengrass M. (red.) (2008), The Virtual Representation of the Past, Farnham: Lorna Hughes, Ashgate.
Halawa M. (2011), „Nowe media i archiwizacja życia codziennego”, Kultura Współczesna, 4, s. 27–41.
Manovich L. (2006), Język nowych mediów, tłum. P. Cypryański, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Mayer-Schönberger V. (2009), Delete: The Virtue of Forgetting in The Digital Age, Princeton, Oxford: Princeton University Press.
Rosenzweig R. (2006), „Can history be open source? Wikipedia and the future of the past”, The Journal of American History, 96 (1), s. 117–146.
Sparrow B., Liu J., Wegner D.M. (2011), „Google effects on memory: Cognitive consequences of having information at our fingertips”, Science, 333 (6043), s. 776–778.
