Jedna z podstawowych kategorii kultury, niezbędnych w badaniach i refleksji nad → pamięcią zbiorową. Namysł nad czasem i nad jego cechami, podobnie jak od dawna stanowi ważny temat nauk pomocniczych → historii, tak również powinien towarzyszyć – i często towarzyszy – badaniom pamięci zbiorowej. Tym bowiem, co różni i wyodrębnia pamięć zbiorową od historii jako dyscypliny naukowej, jest m.in. odmienna struktura czasu i odmienne jego cechy. Pisał o tym Stefan Czarnowski (1879–1937), pionier badań nad obecnością → „dawności w teraźniejszości”, w słynnym, zaledwie naszkicowanym tekście Powstanie i społeczne funkcje historii [1937], wskazując, że tym, co różni „historyczne ujmowanie przeszłości”, które polega na ciągu następujących po sobie wydarzeń, od „ahistorycznej” postawy wobec → przeszłości, typowej dla → mitów i opowieści o początkach, są odmienne koncepcje czasu, charakteryzujące się swoistymi cechami i strukturą. W pierwszym przypadku czas to „formalna kategoria”, „zasada porządkująca”, w drugim – „środowisko i jakość konkretna” (Czarnowski 1956: 101). Jest to zapowiedź istotnego rozróżnienia na czas linearny, ilościowy, ciągły oraz czas nieciągły, jakościowy, konkretny.
Problemy czasu, czyli ruchu, zmiany, trwania i przemijania, następstwa i równoczesności, stanowiące od wieków domenę zainteresowań filozofii, stopniowo weszły w orbitę poszukiwań wielu nauk humanistycznych i społecznych – historii, antropologii, psychologii, socjologii, nauk o kulturze i literaturze, aby współcześnie stać się jedną z podstawowych kategorii interdyscyplinarnego dyskursu dotyczącego społeczeństwa i kultury, ich obecnej kondycji i współczesnych przemian. Najwybitniejsi badacze współczesności analizują w swoich pracach wyjątkową rolę czasu, wcześniej nieznaną, i opisują jej społeczne konsekwencje. Inną charakterystyczną cechą współczesnych badań czasu jest próba stworzenia chronozofii, nowej, integralnej i interdyscyplinarnej nauki o czasie, będącej odpowiedzią na jego złożoność, kompleksowość i wielowymiarowość. Twórcą tej koncepcji i nowej dyscypliny był Julius Thomas Fraser (1923–2010), amerykański filozof i fizyk, jeden z najwybitniejszych współczesnych badaczy czasu.
Koncepcja czasu jako zjawiska społecznego i kulturowego dobrze ukazuje jego cechy istotne z punktu widzenia pamięci zbiorowej i jej mechanizmów. Jej przydatność dla badań nad pamięcią widać w kilku wymiarach: w konceptualizacji czasu jako zjawiska społecznego i kulturowego; w ujęciu czasu społecznego jako czasu jakościowego, charakteryzującego się specyficznymi cechami i posługującego się swoistymi mechanizmami; w tezie o wielości czasów społecznych. Bliska zagadnieniom pamięci zbiorowej jest też problematyka orientacji temporalnych, zapożyczona z psychologii i zastosowana do zjawisk społecznych i kulturowych. W kontekście czasu warto też uwzględnić dwie odrębne kwestie: społeczne uwarunkowania współczesnych zainteresowań przeszłością oraz rolę → teraźniejszości w kulturze współczesnej i jej wpływ na zjawiska związane z → pamięcią indywidualną i → pamięcią zbiorową.
Kategoria czasu należy do uniwersalnych, najbardziej podstawowych pojęć, za pomocą których ludzie postrzegają, porządkują i czynią zrozumiałą rzeczywistość. Czas jest nieuchronnym składnikiem wszelkiego → doświadczenia jednostkowego i zbiorowego, a jego organizacja to wymóg życia zbiorowego. Wszystkie społeczeństwa i kultury mają jakieś nastawienia wobec czasu, choć nie muszą mieć odrębnej jego koncepcji. Wszystkie mają jakiś stosunek do obszarów czasu: przeszłości, teraźniejszości, przyszłości; wszystkie jakoś odnoszą się do zjawisk trwania i przemijania, następstwa i zmiany, a także jakoś wartościują powtarzalne i niepowtarzalne aspekty zjawisk. Robią to w zróżnicowany sposób, dostrzegając i akcentując zmienność bądź powtarzalność, różnorodność bądź podobieństwo, linearność bądź cykliczność. Przy całej kulturowej różnorodności i wielości możliwych rozwiązań należy ujmować czas jako atrybut życia społecznego, jako zjawisko nieodłączne od kondycji człowieka, jako niezbywalny element kultury.
Specyfika czasu społecznego ujawnia się w różnych opozycjach: czas społeczny i czas kulturowy przeciwstawiane są czasom przyrody: fizycznemu, biologicznemu, fizjologicznemu, astronomicznemu; czas społeczny jako czas jakościowy przeciwstawia się czasowi ilościowemu (zegarowemu, matematycznemu); czas społeczny jako czas zbiorowy – subiektywnym czasom indywidualnym (Pomian 1984).
Podstawy socjologicznego ujęcia czasu stworzył Émile Durkheim (1858–1917), który jako pierwszy użył terminu „czas społeczny”, wskazując jego zbiorowy, a nie jednostkowy charakter i otwierając tym samym nową perspektywę jego badania. W koncepcji Durkheima czas był jedną z kategorii myśli, jednym z wyobrażeń zbiorowych, ściśle powiązanym z życiem religijnym i obrzędowym, wyznaczającym jego rytm (Durkheim 1990 [1912]). Czas w tym ujęciu jest konstruktem społecznym, wytworem życia zbiorowego, wspólnym dla zbiorowości, narzucającym się jej członkom jako coś zewnętrznego, pełniącym w życiu społecznym istotne funkcje integracyjne, regulacyjne, komunikacyjne. Jest elementem życia społecznego i kultury; przemiany i zróżnicowania społeczne i kulturowe znajdują wyraz w związanych z nim kategoriach, w ich wielości i zmienności. Odnosi się to również do pamięci zbiorowej, która też jest zjawiskiem społecznym i elementem kultury.
Wielu przedstawicieli szkoły durheimowskiej zajmowało się problemami czasu społecznego. Henri Hubert (1872–1927) badał czas w magii i religii, Marcel Mauss (1872–1950) – rytmy życia zbiorowego, Maurice Halbwachs (1877–1945) – problematykę wielości czasów społecznych oraz społecznego zróżnicowania pamięci zbiorowej; Stefan Czarnowski analizował obecność przeszłości w teraźniejszości oraz początki myślenia historycznego, a Marcel Granet (1884–1940) rekonstruował czas w myśli i kulturze chińskiej.
Zróżnicowany, społeczny i kulturowy charakter czasu dobrze oddaje Henriego Huberta koncepcja czasu jakościowego, który „nie jest czystą ilością”, w którym odcinki ilościowo równe nie są równe jakościowo, który ma charakter konkretny, niejednorodny, nieciągły, odwracalny. Tę powstałą podczas badań magii i religii koncepcję rozwinął i uogólnił Pitirim A. Sorokin (1889–1968), który stwierdził, że zwykłą praktyką życia codziennego jest stosowanie czasu jakościowego, konkretnego i niejednorodnego, nie zaś ilościowego, absolutnego i jednolitego czasu astronomicznego (Sorokin, Merton 1937; Sorokin 1943). W świetle ustaleń tych i innych badaczy czas społeczny nie ma charakteru ilościowego, lecz jest jakościowy, niejednolity, niejednorodny, a poszczególne jego odcinki są odmiennie wartościowane. Jest nieciągły, punktowy; nie zawiera jednolitego systemu miar, funkcję tę pełnią jakościowo zróżnicowane daty krytyczne; obejmuje okresy wypełnione ważnymi wydarzeniami, a także okresy puste; ma zmienne tempo, może „zatrzymywać się” lub „przyspieszać”; nie płynie w jednym kierunku, lecz jest odwracalny; nie musi być linearny, może być cykliczny, wahadłowy, spiralny (Tarkowska 1987: 125). Podobne mechanizmy, cechy i zasady odnajdujemy w funkcjonowaniu pamięci zbiorowej: postawy wobec przeszłości społeczeństw i grup społecznych, mit, → tradycja, pamięć zbiorowa odwołują się do czasu jakościowego, nieciągłego, niekiedy cyklicznego, powracającego, uwikłanego w wartości, bogatego w elementy mityczne, budzącego emocje (→ afekt), skłaniającego do działań.
Czas społeczny jako czas wspólny dla zbiorowości – wspólnie podzielane wyobrażenia, sposoby myślenia i symbolizowania zjawisk przemijania, zmiany i trwania, wspólne wyobrażenia przeszłości i przyszłości – pełni w zbiorowości istotne funkcję porządkujące, komunikacyjne i integracyjne. Jest środkiem budowania więzi społecznych, podstawą poczucia grupowej identyfikacji i integracji jednostki ze zbiorowością. Czas społeczny łączy, ale i dzieli, wyodrębniając swoich od obcych. Wszystko to stosuje się również do pamięci zbiorowej, której działanie spajające i integrujące oraz dezintegrujące i dzielące zostało dobrze empirycznie rozpoznane.
Bezpośrednią konsekwencją ujęcia czasu jako zjawiska społecznego, społecznie uwarunkowanego i związanego z określonym kontekstem społecznym oraz kulturowym jest teza o wielości czasów społecznych Georges Gurvitcha (1894–1965). Twierdził on, że każda → klasa społeczna, każda grupa, każdy poziom rzeczywistości społecznej, a nawet każdy rodzaj działalności (prawnej, politycznej, poznawczej, ekonomicznej i in.) przebiega w czasie sobie właściwym (Gurvitch 1969). Podobnie jak nie ma jednego czasu społecznego, tak też nie ma jednej pamięci zbiorowej; działają tu zbliżone mechanizmy, które opisał Maurice Halbwachs w klasycznym dziele o Społecznych ramach pamięci [1925]. Wielość pamięci to wielość wartości, postaw, wyborów i interpretacji tych samych lub zbliżonych wydarzeń. To także wielu aktorów, których pamięci spotykają się i uzupełniają lub zderzają i wchodzą w konflikt (Halbwachs 1969).
Kolejny kontekst problemowy, istotny dla badania pamięci zbiorowej, stanowi struktura czasu społecznego, na którą składają się trzy grupy zjawisk: 1) sposoby orientacji w czasie, systemy rachuby czasu, stosowane miary; 2) koncepcje, pojęcia, wyobrażenia przemijania i trwania, następstwa i zmiany; sposoby konceptualizacji i symbolizacji czasu; 3) orientacje temporalne, czyli nastawienia wobec obszarów czasu, sposoby wartościowania przeszłości, teraźniejszości i przyszłości oraz horyzont czasowy, czyli zasięg perspektywy czasu w przeszłość i w przyszłość (Tarkowska 1987: 134). Warta uwagi jest zapożyczona z psychologii kategoria orientacji temporalnych, czyli kulturowo zmiennych postaw wobec obszarów czasu: przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Z jednej strony jest to kompleks zjawisk związanych z przeszłością: pamięć indywidualna i zbiorowa, historia, mit, tradycja; z drugiej strony – to, co odnosi się do przyszłości: plany, prognozy, przewidywania, oczekiwania, nadzieje, lęki i obawy. W literaturze wymienia się wiele typów orientacji temporalnych. W nawiązaniu do kilku koncepcji i zastosowań Elżbieta Tarkowska zaproponowała rozbudowaną typologię orientacji temporalnych, za kryterium ich wyodrębnienia przyjmując oprócz obszarów czasu także pozytywne lub negatywne wartościowanie danego obszaru, a więc pozytywne lub negatywne orientacje retrospektywne, prospektywne i prezentystyczne (tamże: 141 i nast.). Kryją się za nimi odmienne profile wartości danego społeczeństwa, ideologie i wzory kultury sprzyjające aktywności bądź bierności, tradycjonalizmowi lub innowacyjności, indywidualizmowi lub postawom prospołecznym, konsumpcjonizmowi czy twórczości. Zdaniem badaczy zrekonstruowane nastawienia do obszarów czasu łączą się z innymi istotnymi cechami kultury: dominacji przyszłości w kulturze towarzyszy nastawienie społeczeństwa na działalność ekonomiczno-techniczną, dominacji teraźniejszości – waga sfer religijnej i rekreacyjnej, dominacji przeszłości – rozwój działalności intelektualnej i estetycznej (Kluckhohn, Strodbeck 1961). Podstawą tych twierdzeń były pionierskie międzykulturowe badania porównawcze przeprowadzone w latach 60. XX w. Inną, psychologiczną typologię „perspektyw postrzegania czasu” zaproponowali Philip Zimbardo i John Boyd, odnosząc ją do wyborów jednostek, o pozytywnym lub negatywnym nastawieniu do obszarów czasu: przeszłości, przyszłości i teraźniejszości. Autorzy zrekonstruowali najbardziej typowe perspektywy postrzegania czasu we współczesnym świecie zachodnim, koncentrując się na kontekście indywidualnych osiągnięć związanych z odmiennymi orientacjami (Zimbardo, Boyd 2009).
Kolejna kwestia warta uwzględnienia to socjologiczne interpretacje zwrotu ku przeszłości, czyli wzrostu i popularności orientacji retrospektywnych. Jedna z hipotez (można ją ujmować jako przykład uwarunkowań orientacji retrospektywnej) mówi o tym, że okresy głębokich zmian, niestabilności i nieciągłości, postrzegane i odczuwane jako przełomowe, jako koniec lub początek epoki, skłaniają jednostki i zbiorowości do spoglądania w przeszłość, do szukania w niej swojej zachwianej, niepewnej w nowych warunkach, → tożsamości. Wydaje się to szczególnie aktualne dla społeczeństw Europy Środkowej i Wschodniej, w których w okresie postkomunistycznych przemian obserwujemy zwrot ku przeszłości, polegający nie tylko na poszukiwaniach punktów oparcia dla niejasnych tożsamości, lecz także na dążeniu do wypełniania rozlicznych → białych plam: obszarów niewiedzy, przemilczeń (→ milczenie) i wieloletnich tabu, nałożonych przez poprzedni system polityczny, → cenzurę, propagandę, ideologię, na dążeniu do odzyskania zmitologizowanej i zmanipulowanej przeszłości oraz na przywracaniu ciągłości historycznej. W całej Europie Środkowej i Wschodniej (choć nie tylko w tym regionie) widoczny jest taki zwrot, który wyraża się w licznych inicjatywach biograficznych, w publikacji → wspomnień, → pamiętników i innych relacji osobistych (Humphrey, Miller, Zdravomyslova 2003; Tarkowska 1992).
Kulturę współczesną charakteryzuje coraz większa rola teraźniejszości, włączanie do niej przeszłości i przyszłości oraz skracanie horyzontu czasu, skierowanego zarówno w przeszłość, jak i w przyszłość, co upoważnia do nazywania jej kulturą teraźniejszości (Tarkowska 2010). Jest ona skoncentrowana na tym, co teraz, zdominowana przez nowość, zmienność, przyspieszenie, czego efektem jest czas nazywany postlinearnym, momentalnym, puentalistycznym lub nawet bezczasowym. Jest to pochodna z jednej strony nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, z drugiej – rynku i konsumpcji. → Nowe media, nowe środki informacji i komunikacji, pozytywnie wartościując zmianę, nowość, nieciągłość i fragmentaryzację jako zwykłe, oczywiste wymiary rzeczywistości, przyczyniają się do dominacji teraźniejszości. Innym źródłem i objawem kultury teraźniejszości są konsumpcja i konsumpcyjny styl życia, odrzucające ciągłość i trwałość, a preferujące nieustanną zmianę, przemijalność, zastępowanie nowego przez jeszcze nowsze (Bertman 1998; Bauman 2009; Tarkowska 2010). Procesy te odnoszą się również do pamięci zbiorowej, znajdując wyraz w skracaniu horyzontu przeszłości i w przybliżaniu jej do teraźniejszości lub włączaniu elementów przeszłości w teraźniejszość poprzez → inscenizacje, czego jednym z bardziej wyrazistych przykładów jest ruch → historycznych (Szlendak i in. 2012). Globalne procesy ekspansji konsumpcji, rynku, przemysłu turystycznego czy kultury popularnej to mechanizmy uwspółcześniania przeszłości, włączania jej w teraźniejszość na zasadzie rozrywki, zabawy, żartu (Tarkowska 2012).
Elżbieta Tarkowska
Hasła pokrewne: przeszłość, przyszłość, teraźniejszość
Bibliografia
Bauman Z. (2009), Konsumowanie życia, tłum. M. Wyrwas-Wiśniewska, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Bertman S. (1998), Hyperculture. The Human Cost of Speed, Westport, Conn., London: Praeger.
Czarnowski S. (1956), „Powstanie i społeczne funkcje historii”, w: S. Czarnowski, Dzieła, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, t V, s. 99–102.
Durkheim É. (1990), Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii, tłum. A. Zadrożyńska, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Gurvitch G. (1969), La vocation actuelle de la sociologie, Paris: Presses Universitaires de France.
Halbwachs M. (1969), Społeczne ramy pamięci, tłum. M. Król, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Kluckhohn F.R., Strodtbeck F.L. (1961), Variations in Value Orientations, Evanston, Ill.: Row, Peterson and Company.
Humphrey R., Miller R., Zdravomyslova E. (red.) (2003), Biographical Research in Eastern Europe. Altered Lives and Broken Biographies, Aldershot: Ashgate.
Pomian K. (1984), L’Ordre du temps, Paris: Éditions Gallimard.
Sorokin P.A. (1943), Sociocultural Causality, Space, Time. A Study of Referential Principles of Sociology and Social Sciences, Durham: Duke University Press.
Sorokin P.A., Merton R.K. (1937), „Social time: A methodological and functional analysis”, The American Journal of Sociology, 42 (5), s. 615–629.
Szlendak T. i in. (2012), Dziedzictwo w akcji. Rekonstrukcja historyczna jako sposób uczestnictwa w kulturze, Warszawa: Narodowe Centrum Kultury.
Tarkowska E. (1987), Czas w społeczeństwie. Problemy, tradycje, kierunki badań, Wrocław: Ossolineum.
Tarkowska E. (1992), Czas w życiu Polaków. Wyniki badań, hipotezy, impresje. Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii PAN.
Tarkowska E. (2010), „Kultura teraźniejszości w ujęciu globalnym i lokalnym”, w: A. Malewska-Szałygin, M. Radkowska-Walkowicz (red.), Antropolog wobec współczesności. Tom w darze Profesor Annie Zadrożyńskiej, Warszawa: Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego, s. 107–120.
Tarkowska E. (2012), „Pamięć w kulturze teraźniejszości”, w: E. Hałas (red.), Kultura jako pamięć. Posttradycjonalne znaczenie przeszłości, Kraków: Nomos, s. 17–42.
Zimbardo P., Boyd J. (2009), Paradoks czasu, tłum. A. Cybulko, M. Zieliński, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
