CENZURA

Od łac. censere: wydawać opinię, rekomendować. Zgodnie z rozpowszechnionym ujęciem Harolda Lasswella (1902–1978) „jest polityką ograniczania publicznej ekspresji, idei, opinii, koncepcji oraz impulsów, które mają lub co do których wierzy się, że mają zdolność osłabienia władz bądź społecznego i moralnego porządku uznawanego przez władze za godzien ochrony” (Lasswell 1930: 290).
Nie ma społeczeństwa, które nie stosowałoby regulacji ograniczających cyrkulację idei. Limitacje mogą dotyczyć tzw. mowy nienawiści, bluźnierstwa i obrazy uczuć religijnych, podżegania do działań terrorystycznych i gloryfikacji terroryzmu, → negacjonizmu oraz wypowiedzi dyskryminujących (Hare, Weinstein 2009).
Aktywność cenzorska nierzadko jest częścią polityki w zakresie kształtowania → pamięci zbiorowej (→ polityka historyczna). Wyobrażenia i wiedza o → przeszłości pod wpływem zabiegów cenzorskich mogą: 1) nie rozprzestrzeniać się lub rozprzestrzeniać z opóźnieniem; 2) utrzymywać się; 3) zanikać. Procesom pierwszego typu sprzyjają rozmaite formy cenzury prewencyjnej, zakaz dostępu do → archiwów, nakazy → milczenia; procesom drugiego typu odpowiadają np. kary za publiczne wypowiedzi kontrfaktyczne (→ negacjonizm); trzeciego typu – palenie książek, zbiorów, rugowanie określonych form twórczości, zakaz przypominania pewnych zdarzeń lub nakaz określonej ich interpretacji, banicja za nieprawomyślność, zamykanie redakcji i wydawnictw, cofanie koncesji.
Cenzura jako część systemu społeczno-politycznego odzwierciedla jego aksjologię, a w szczególności wyraża obowiązujący stosunek do prawdy i faktów historycznych. W toku zmiany ustrojowej dyskusja na temat minionych ingerencji cenzorskich sprzyja upowszechnianiu zainteresowania i wiedzy o przeszłości. Wzmaga jednak również prawdopodobieństwo zafałszowywania i schematyzacji zbiorowych wyobrażeń w tym zakresie.

Bartosz Hordecki

Hasła pokrewne: archiwum, milczenie, negacjonizm, zapominanie, sprawiedliwość okresu przejściowego

Bibliografia
Adamowski J., Kozieł A. (1999), „Cenzura w PRL”, w: G. Miernik (red.), Granice wolności słowa, Kielce: Kieleckie Towarzystwo Naukowe, s. 57–72.
Hare I., Weinstein J. (2009), Extreme Speech and Democracy, Oxford: Oxford UP.
Karolak Cz. (2000), Cenzura w Niemczech w XX wieku. Studia, analizy, dokumenty, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Kostecki J., Brodzka A. (1992), Piśmiennictwo – systemy kontroli – obiegi alternatywne, t. I–II, Warszawa: Biblioteka Narodowa.
Lasswell H. (1930), „Censorship”, w: Encyclopedia of the Social Science, New York: Macmillan, s. 290–294.
Romek Z. (red.) (2000), Cenzura w PRL. Relacje historyków Warszawa: Wydawnictwo Neriton.