Z gr. bíos (życie) i grāphe (pismo), w naukach humanistycznych opis życia o charakterze zazwyczaj literackim, naukowym lub popularyzatorskim, będący formą interpretacji losów jednostki, a więc zawierający elementy analityczne, krytyczne, podsumowujące. Szczególną formę biografii stanowi → autobiografia – retrospektywne przedstawienie życia, którego autorem jest sam podmiot. Zarówno biografia, jak i autobiografia nieuchronnie łączą się z pamięcią: i → indywidualną, i → zbiorową. W tym kontekście najważniejsze ramy związane z biografią to: sposób tworzenia biografii, który wiąże się z procesem uaktywniania pamięci; jej psychospołeczna konstrukcja mająca za podstawę cykl życia jednostki; wymiar zbiorowy, budowany w odniesieniu do → pokolenia i pamięci zbiorowej; zakorzenienie w społecznie i jednostkowo zdefiniowanej → przestrzeni; oraz indywidualny wymiar konstruowania biografii wynikający przede wszystkim z pracy nad nią.
Biografia w badaniach naukowych
Mimo interdyscyplinarności terminu „biografia” poszczególne dyscypliny akcentują różne jego właściwości. Badaniem biografii zajmuje się zarówno literaturoznawstwo, jak i → historia, socjologia, antropologia, psychologia czy pedagogika (szczególnie gdy mowa o edukacji jako trwającym przez całe życie procesie doświadczania świata). Wszystkie te dyscypliny wykorzystują tzw. dokumenty osobiste (pisane lub mówione relacje o własnym życiu, dzienniki, → pamiętniki, listy itp.).
Na gruncie socjologii prekursorami metody biograficznej byli William Thomas (1863–1947) i Florian Znaniecki (1882–1958), których badania podkreślały poznawczy status biografii (Thomas, Znaniecki 1976 [1918–1922]; Chałasiński 1938–1946). Dzięki Wilhelmowi Diltheyowi (1833–1911), który zwrócił uwagę na poznawcze znaczenie biografii, wprowadzono do teorii socjologicznej takie pojęcia, jak: → doświadczenie, wydarzenie, przeżycie czy pokolenie (Dilthey 1993). Socjologowie, zainteresowani doświadczaniem i sposobem postrzegania przez jednostki ich własnego życia codziennego (Roberts, Kyllönen 2006: 3), posiłkują się w swojej pracy przeważnie wywiadami narracyjnymi. To, jak doświadczamy naszej biografii i jak jest ona umocowana w kontekście społecznym, ujawnia się bowiem w sposobie opowiadania o niej (Schütze 2012). Z tego powodu do analizy materiałów biograficznych wykorzystuje się także dokonania językoznawstwa czy narratologii.
Z kolei domeną historii pozostają biografie postaci historycznych napisane na podstawie → źródeł historycznych, w tym dokumentów osobistych. Przez historyków traktowane są one jako udokumentowany źródłowo opis życia i działalności osoby (Zalejko 1988). Biografia historyczna to osobny gatunek piśmiennictwa historycznego, mający wykształcone w ciągu dziejów cechy konstytutywne i cechy fakultatywne, które ulegały zmianom i prowadziły do ewolucji gatunku.
W literaturoznawstwie różne formy wypowiedzi biograficznej umieszcza się na osi biegnącej od biografii naukowej do powieści biograficznej. Do biografii naukowych należą teksty przedstawiające życie danej osoby na podstawie dokumentów i sprawdzalnych źródeł, według porządku odpowiadającego zmiennym kolejom życia (a nie odgórnie przyjętej tezie), otwarte na życiowe niekonsekwencje i nieciągłości. Biegun powieści biograficznej wyznaczają natomiast utwory poświęcone konkretnej (historycznej) postaci i oparte na faktach, lecz wykorzystujące materiał dokumentarny jako kanwę fabuły. Autorzy takich powieści uzupełniają luki faktograficzne narracyjnymi domysłami, swobodnie korzystając z prawa do biograficznej spekulacji i fikcyjnego rekonstruowania myśli, emocji (→ afekt) czy motywacji. Pomiędzy tymi skrajnościami sytuują się teksty popularyzatorskie oraz te, które – w celach pochwalnych bądź krytycznych – instrumentalizują życiorys danej postaci (→ hagiografie, panegiryki, rozbudowane paszkwile). Nauki humanistyczne podważyły jednak stabilność opozycji „naukowe vs. literackie” w drugiej połowie XX w., wskazując z jednej strony na nieuchronnie figuratywny (związany z językowością, narracyjnością czy przynależnością do jakiejś konwencji) charakter każdej biografii naukowej, z drugiej zaś – na wartość heurystyczną przekazu literackiego, w którym fikcyjna → rekonstrukcja wydarzeń bądź stanów psychicznych może służyć poznaniu biograficznej prawdy. W rezultacie skrócenia dystansu między biegunami uznaje się dziś biografię naukową za tekst naznaczony przez literackość, biografię literacką zaś za tekst mający walory poznawcze.
We wszystkich wymienionych dyscyplinach przyjmuje się, że każda biografia jest swoistą konstrukcją sensu wynikającego z przyjęcia określonej perspektywy interpretacyjnej. Perspektywa ta decyduje o stopniu spójności biograficznej i ciągłości chronologicznej nadawanych opowiadanemu życiu. W związku z tym, przy wykorzystywaniu biografii w naukach humanistycznych i społecznych, poruszona zostaje kwestia epistemologicznego statusu materiałów biograficznych, którą – upraszczając – można sprowadzić do pytania o to, czy stanowią one dokument informacyjny, czy też relację interpretatywną. To napięcie między podejściem realistycznym a interpretatywnym daje się porównać do często komentowanej relacji między historią a pamięcią.
Indywidualny wymiar biografii
We wskazanych wyżej podejściach akcentowany jest proces konstruowania, jednak biografia to także przebieg życia jako takiego – podmiot staje się nośnikiem swojej biografii. W praktyce, ze względu na swoistość materii, te dwa znaczenia wzajemnie się przenikają: człowiek to zarazem podmiot i przedmiot własnej biografii, a wyznaczenie bezwzględnej zależności jest tu trudne. Społeczne i jednostkowe znaczenie biografia zyskuje bowiem w procesie interpretacji, czyli „obiektywizacji” przez budowanie → narracji (spontanicznej bądź spisanej) o własnym życiu lub jego fragmentach. W tym rozumieniu wymaga ona współistnienia trzech elementów: samej biografii, jej werbalizacji oraz umiejscowienia zarówno procesu refleksji, jak i sfery odniesień językowych w społecznej wizji świata (Bruner 1987: 13).
W procesie tworzenia własnej biografii mamy do czynienia z ciągłą interakcją trzech perspektyw reprezentowanych przez autora i nieustannie wywierających wpływ na pracę związaną z prezentacją tekstową. Mowa o: pozycji narratora, który snuje opowieść o swoim życiu w obecności realnego bądź wyobrażonego słuchacza/czytelnika; pozycji nosiciela opowieści, który jest podmiotem działań i doświadczeń historii życia; oraz pozycji dysponenta biografii, który prowadzi pracę nad biografią odnoszącą się do przebiegu całej historii życia (Schütze 2012: 201) Pojęcie pracy nad biografią (Strauss 1959, 1993) oznacza tu podjęcie wysiłku interpretacji swojej biografii w odniesieniu do własnej → tożsamości, → obrazów siebie, zachowań, aktywności podejmowanych bądź nie. Jedną ze wzmagających ją okoliczności może stanowić pojawiająca się potrzeba nadania spójności całej biografii w sytuacji, gdy różne życiowe doświadczenia temu nie sprzyjają lub spójność tę zaburzają. Każda rekonstrukcja przeszłości wymaga pracy nad biografią. Można wyróżnić tu perspektywę jednostkową oraz zbiorową. Intensywność i dynamikę pracy nad biografią w wymiarze indywidualnym zazwyczaj daje się rozpoznać retrospektywnie. Z perspektywy czasu kolejne zdarzenia czy przeżywane emocje zaczynają układać się w mniej lub bardziej uporządkowaną, ale mimo wszystko logiczną całość. Na uwagę zasługują tu koncepcje psychologiczne, zwłaszcza Erika Eriksona (1902–1994), który ujmował biografię jako podporządkowany cyklowi życia proces rozwoju tożsamości. Każde stadium rozwoju stawia człowieka przed alternatywą. Jest to zarazem wyzwanie biograficzne, któremu należy sprostać, dokonując wyborów. Ich konsekwencje można ocenić po pewnym czasie, robiąc bilans własnej biografii. Z kolei Charlotte Bühler (1893¬¬–1974), przedstawicielka psychologii humanistycznej, stała się prekursorką badań nad biegiem życia ludzkiego prowadzonych na podstawie materiałów biograficznych. Wpisanie biografii w tzw. zegar biologiczny i społeczny zwróciło uwagę gerontologów społecznych na użyteczność analizy biografii i jej całościowego bilansu w badaniu procesu społecznego i indywidualnego definiowania starości (Neugarten 1968).
Towarzyszące biografii → wspomnienia muszą być selektywne, bo takie są zasady działania pamięci indywidualnej. Proces ich budowania może zostać zakłócony przez ułomność pamięci. Chodzi tu zwłaszcza o wspomnienia z dzieciństwa pozornie (od)budowane na bazie pamięci indywidualnej nosiciela biografii, które zazwyczaj stanowią mieszaninę pamięci własnej oraz opowieści najbliższych. Z tego względu określenie „pamięć autobiograficzna”, wprowadzone do języka pojęć psychologicznych dopiero w latach 80. XX w. (Draaisma 2006; Maruszewski 2005), odnosi się nie tylko do psychologicznych procesów → pamiętania i → zapominania, lecz także do społecznego kontekstu tworzenia obrazu własnej biografii. Granica między autentycznym wspomnieniem a „dopisaną” opowieścią pozostaje płynna. Jej wyznaczenie nie jest jednak najważniejsze, wystarczy bowiem, że człowiek ma świadomość złożoności i niedoskonałości procesu (re)konstruowania wspomnień.
Nazywanie oraz interpretacja doświadczeń i działań pozwalają umiejscowić każde z nich w biografii – ewentualnie wykluczyć, przesłonić, jeśli zostaną one uznane za „dewiacyjne”, zaburzające poczucie ciągłości (→ wyparcie). Istnieją też takie wspomnienia, których wykluczyć się nie da – np. pozornie wyparte z pamięci, złe czy traumatyczne doświadczenia z czasem wracają, niejako domagając się uwzględnienia ich w biografii. Szczególnie w takiej sytuacji konieczne jest podjęcie złożonej pracy nad biografią. Przemilczanie niektórych doświadczeń, podkreślanie innych, nadawanie nowego znaczenia działaniom z przeszłości (Ricoeur 1995), to niektóre ze złożonych strategii przepracowywania biografii, zmierzających do prezentacji życia jako spójnej całości.
Społeczny wymiar biografii
Praca biograficzna odnosi się w równym stopniu do wymiaru indywidualnego, co zbiorowego. Na ogół relacja ta ujawnia się w następujących wariantach: wzajemnego przenikania i wzmacniania procesu pracy biograficznej bądź antynomii tych wymiarów. Zawsze więc indywidualna praca nad biografią wpisuje się w kontekst zbiorowy (Strauss 1993: 104–106).
Poszczególne biografie zawierają się zatem w historii całych pokoleń. W typologii wydarzeń życiowych można wyróżnić zdarzenia o niskim stopniu prawdopodobieństwa wystąpienia, takie jak wojna, kataklizm itp., które jeśli już się jednak pojawią, doświadczane są przez większość. Jest to więc kategoria wydarzeń historycznych, które zazwyczaj zaburzają przyjęte w danej zbiorowości kulturowe wyznaczniki biegu życia, kształtujące jego etapy, oraz doprowadzają do powstania nowych aspektów biografii zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i pokoleniowym (Hoerning 1990: 127–131). Można mówić wtedy o szczególnej pokoleniowej wspólnocie losu. W takich wypadkach biografia staje się jeszcze wyraźniej podmiotem zbiorowego działania – indywidualne doświadczenia zyskują dodatkowy sens ze względu na podzielane przez innych specyficzne aspekty biografii (Mannheim 1961 [1959]).
„Biograficzność” oznacza nie tylko wyznaczenie jednostkowej perspektywy. Sugeruje również nieustanną pracę nad doświadczeniami, które poddawane są (re)interpretacji. Pamięć biograficzna, jeśli rozumieć ją nie tylko jako proces psychologiczny, lecz także biorąc pod uwagę społeczny kontekst posługiwania się nią, dotyczy zachowanych w myślach obrazów przeszłości, przebiegu zdarzeń itp. Biografia uwarunkowana jest zatem – poza indywidualnym biegiem życia – szerszym kontekstem społeczno-kulturowym: → społecznymi ramami pamięci. W tym sensie pamięć, będąc przede wszystkim działaniem komunikacyjnym, przemienia się w wymianę narracji o przeszłości. Tak skonstruowana biografia stanowi podstawę wspólnego, międzypokoleniowego pola → dyskursu, w którym niekiedy może dojść do zatarcia granic między tym, co było naszym doświadczeniem, a tym, o czym nam opowiedziano.
Do cech biografii tworzonej w procesie retrospektywnej konstrukcji należy również potrzeba umiejscowienia się w przestrzeni, identyfikowanej jako znacząca i ważna. Na poziomie indywidualnego doświadczenia wyraża się to w dążeniu do pozytywnej odpowiedzi na pytania: „Skąd pochodzę?”, „Gdzie jest moje miejsce w sensie społecznym i historycznym?”. Chodzi tutaj o wyznaczenie punktu odniesienia dla tożsamości. Zakorzenianie tożsamości odbywa się dzięki przynależność do konkretnej wspólnoty i mimo że kojarzy się z dążeniem do stałych, pewnych odniesień, jest trwającym całe życie procesem. Składają się nań charakterystyczne dla większości biografii uniwersalne elementy cyklu życia człowieka, np. inicjacja w życie społeczne, podejmowane aktywności oraz identyfikacja z → miejscem, zarówno przestrzennym, jak i symbolicznym (Weil 1961).
Kulturowy wymiar biografii
Znaczenie biografii dla kultury wynika zasadniczo z dwojakiego zaangażowania w cudzy życiorys – poznawczego i socjotechnicznego. To pierwsze bierze się z zaciekawienia (zaintrygowania, fascynacji, podziwu) czyimś życiem, a drugie – z dążenia do instrumentalnego wykorzystania biografii (dla pouczenia, przestrogi, pochwały, ukazania wzorca bądź antywzorca). W tym sensie za punkt wyjścia wszelkich operacji biograficznych oraz źródło rozwoju biografistyki można uznać wiarę w magiczną funkcję imienia. Imię – wskazujące na zasadniczy rys charakteru, przenoszące złożone informacje o przynależności kulturowej, zawierające w sobie skondensowaną wiedzę o człowieku – stanowi zalążek biografii, a zarazem przechowuje moc człowieka. Stąd w kulturze europejskiej i w dziejach biografistyki ścierają się ze sobą dwie tendencje – by poznać „prawdziwe imię”, czyli tajemnicę cudzego życia, oraz by wykorzystać owo imię (i wyprowadzoną z niego biografię) do wywierania wpływu na innych ludzi.
Najstarsze biografie w kulturze europejskiej – antyczne Żywoty równolegle (105–115) Plutarcha (przed 50–po 120) czy Żywoty cezarów (ok. 120) Swetoniusza (ok. 69–po 122) – łączyły faktografię z charakterologią, co polegało na eksponowaniu kluczowych cech osobowościowych (odwagi, rozumności, podejrzliwości, zazdrości itp.) i stosownym do nich selekcjonowaniu życiowych działań postaci. Średniowiecze przejęło z dziedzictwa starożytnego zainteresowanie postaciami wielkimi – wywierającymi, jak uważano, zasadniczy wpływ na bieg dziejów (władcy, święci, rycerze) – wzmacniając zarazem intencję dydaktyczną (hagiografia; najwybitniejszy przykład: Złota legenda [II poł. XIII w.] Jakuba z Voragine [między 1228 a 1230–1298]). Dominacja celów wychowawczo-panegirycznych wynikała z przeświadczenia, że za pomocą dziejów życia postaci znaczących daje się kształtować zbiorową tożsamość i pamięć, podsuwając wzorce do naśladowania i zaszczepiając miarę wartości życia. W renesansie średniowieczną trójcę wzorców osobowych „władca – święty – rycerz” zastąpiła trójca „mecenas – artysta – dworzanin”, a silny dydaktyzm ustąpił miejsca informacyjności (Giorgio Vasari [1511–1574]). W kolejnych stuleciach poszerzyło się spektrum społeczne biografistyki, obejmując osoby z racji ich życiowych osiągnięć, a nie w związku z ich pochodzeniem czy zajmowaną pozycją społeczną. U schyłku XVIII w. nastąpił rozkwit biografistyki, o czym zadecydowało pojawienie się refleksji teoretycznej (Samuel Johnson [1709–1784], Lives of the Most Eminent English Poets [1779–1781]), a także publikacja The Life of Samuel Johnson [1791] Jamesa Boswella (1740–1795), dzieła uważanego za najwybitniejszą biografię w piśmiennictwie angielskim.
Można uznać, że w tym właśnie okresie biografistyka wypracowała sobie warunki niezależności od socjotechniki. Nastawienie poznawcze biografii od samych początków pobudzało rozwój rozmaitych form, które już w kulturze antycznej tworzyły rozbudowany zbiór (nadanie imienia, wyrocznia, anegdota personalna, trenos – „płacz”, enkomion – oficjalna mowa wspomnieniowa nad grobem, curriculum vitae). Starożytność nie wydała wprawdzie na świat powieści biograficznej, niemniej stworzyła „wiele niezmiernie istotnych form biograficznych i autobiograficznych, które miały ogromy wpływ […] na rozwój europejskiej biografii i autobiografii […]. U podstaw tych form znajdujemy nowy typ czasu biograficznego i nowy swoiście zbudowany obraz człowieka, który przemierza swoją drogę życiową” (Bachtin 1982 [1975]: 333). Epoka romantyzmu – za sprawą erupcji myśli historycznej i przekonań o historiotwórczej roli jednostki – zebrała doświadczenia wcześniejszych epok, wykształcając powieść biograficzną i biografię naukową. Od tego momentu rozwój form biograficznych jest silniej niż z socjotechniką powiązany zwrotnie z innymi dziedzinami (zwłaszcza z psychologią, socjologią środowiskową oraz historiografią uprawianą jako analiza dokonań wielkich postaci). Najbardziej dynamiczna faza owego sprzężenia zwrotnego przypadła na schyłek XIX w. i stulecie następne, gdy psychologia (Henri Bergson [1859–1941], Sigmund Freud [1856–1939], Carl Gustav Jung [1875–1961]) zakwestionowała pozytywistyczny determinizm środowiskowy i zrewolucjonizowała myślenie o człowieku, wskazując na achronologiczne działanie pamięci jednostkowej, kluczowe znaczenie doświadczeń traumatycznych dla rozwoju człowieka oraz obszary psychiki wymagające ekspresji i dialogu, ponieważ trudno dostępne dla introspekcji. Za sprawą inspiracji psychologicznych pojawiły się w literaturze formalne rozwiązania (monolog wewnętrzny, strumień świadomości, montaż czasowy), które wywarły ogromny wpływ na późniejszą powieść biograficzną – zwłaszcza w wariancie zwanym powieścią o artyście (biografie Ludwiga van Beethovena [1770–1827], Georga Friedricha Händla [1685–1795] i Lwa Tołstoja [1828–1910] pióra Romaina Rollanda [1866–1944]; Goya Liona Feuchtwangera [1884–1958]; Udręka i ekstaza Irvinga Stone’a [1903–1989]). Powieść biograficzna nabrała dzięki temu charakteru rozbudowanego studium osobowości i konkurencyjnej wobec dyskursu historycznego praktyki poznawania historii.
Dzięki wybitnym osiągnięciom – zwłaszcza w zakresie najważniejszych form: biografii naukowej i powieści biograficznej – biografia pozostaje w centrum osobowościowego kompleksu kultury współczesnej, podtrzymując indywidualistyczne tendencje, a zarazem znajdując w nich kolejne wyzwania. Biografie powstają, ponieważ istnieją jednostki wyjątkowe, a zarazem istnienie biografii wzmacnia ludzkie dążenie do wyjątkowości. Do nowych założeń należy tworzenie biografii zbiorowych.
Kaja Kaźmierska, Przemysław Czapliński, Violetta Julkowska
Hasła pokrewne: autobiografia, hagiografia, historia mówiona, literatura, narracja, pamięć indywidualna, tożsamość
Bibliografia
Bachtin M. (1982), „Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści”, w: M. Bachtin, Problemy literatury i estetyki, tłum. W. Gajewski, Warszawa: Czytelnik, s. 278–488.
Bruner J. (1987), „Life as narrative”, Social Research, 1, s. 11–13.
Bühler Ch. (1999), Bieg życia ludzkiego, tłum. E. Cichy, J. Jarosz, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Czermińska M. (2000), Autobiograficzny trójkąt. Świadectwo, wyznanie, wyzwanie, Kraków: Universitas.
Demetrio D. (2000), Autobiografia. Terapeutyczny wymiar pisania o sobie, tłum. A. Skolimowska, Kraków: Impuls.
Dilthey W. (1993), „Rozumienie i życie”, tłum. G. Sowiński, w: G. Sowiński (red.), Studia i szkice z hermeneutyki, Kraków: WN PAT.
Draaisma D. (2006), Dlaczego życie płynie szybciej, gdy się starzejemy, tłum. E. Jusewicz-Kalter, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Hoerning E.M. (1990), „Rola wydarzeń życiowych: doświadczenia i rewitalizacja w perspektywie biograficznej”, tłum. M.M. Ziółkowska, w: J. Włodarek, M. Ziółkowski (red.), Metoda biograficzna w socjologii, Warszawa–Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 127–135.
Kaźmierska K. (red.) (2012), Metoda biograficzna w socjologii. Antologia tekstów, Kraków: Nomos.
Lalak D. (2010), Życie jako biografia. Podejście biograficzne w perspektywie pedagogicznej, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak.
Lejeune P. (2001), Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, tłum. W. Grajewski i in., Kraków: Universitas.
Mannheim K. (1961), Socjologia wiedzy, tłum. W. Auerbach, G. Ichheiser, Warszawa: Wyższa Szkoła Nauk Społecznych przy KC PZPR.
Maruszewski T. (2005), Pamięć autobiograficzna, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Neugarten B.L. (1968), Middle Age and Aging: A Reader in Social Psychology, Chicago: University of Chicago Press.
Ricoeur P. (1995), Pamięć – zapomnienie – historia, tłum. J. Migasiński, w: K. Michalski (red.), Tożsamość w czasach zmiany, Kraków: Wydawnictwo Znak, s. 22–43.
Roberts B., Kyllönen R. (2006), „Editorial introduction – special Issue Biographical Sociology”, Qualitative Sociology Review, 2(1), s. 3–6.
Schütze F. (2012), „Analiza biograficzna ugruntowana empirycznie w autobiograficznym wywiadzie narracyjnym. Jak analizować autobiograficzne wywiady narracyjne – część I i II”, tłum. K. Waniek, w: K. Kaźmierska (red.), Metoda biograficzna w Socjologii. Antologia tekstów, Kraków: Nomos, s. 141–278.
Strauss A.L. (1959), Mirrors and Masks. The Search for Identity, San Francisco: The Sociology Press.
Strauss A.L. (1993), Continual Permutation of Action, New York: De Gruyter.
Thomas W., Znaniecki F. (1976), Chłop polski w Europie i Ameryce, tłum. M. Metelska, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Weil S. (1961), Zakorzenienie i inne fragmenty, tłum. A. Olędzka-Frybesowa, Kraków: Wydawnictwo Znak.
Zalejko G. (1988), „Biografistyka historyczna – zarys ewolucji gatunku”, Historyka: Studia Metodologiczne, 18, s. 37–55.
