W kręgu nowożytnej kultury europejskiej terminem tym pierwotnie określano ziemie nieznane (terra incognita), zaznaczane na mapach za pomocą białych plam. Współczesne znaczenie ma charakter metaforyczny i wiąże się z polityką informacyjną (różne okresy utajniania lub odtajniania danych, zasady nakładania gryfów tajności itp.) oraz przywracaniem → pamięci historycznej. „Białe plamy” były lub nadal są odnotowywane m.in. w historiografii krajów postkomunistycznych, postkolonialnych, postfaszystowskich lub rządzonych w przeszłości przez rozmaite junty.
W polskim → dyskursie historycznym i politycznym oznaczają one wszelkie wydarzenia i postaci historyczne nieobecne, przemilczane albo wyparte z pamięci historycznej, głównie, lecz nie wyłącznie w czasach PRL. Biale plamy generowane były wówczas przez mechanizm zależności ideologicznej, politycznej i gospodarczej PRL od ZSRR (Rotfeld, Turkunow 2010) i obejmowały również wydarzenia obecne w oficjalnym przekazie → historii, lecz interpretowane zgodnie z zapotrzebowaniem ideologicznym na prosowiecką politykę informacyjną oraz politykę oświatową. Zaliczano do nich m.in.: zbrodnię katyńską, deportacje polskiej ludności cywilnej na tereny ZSRR, rzeź wołyńską, walkę podziemia niepodległościowego i antykomunistycznego, represje stalinowskie, zbrodnie aparatu bezpieczeństwa.
Wiedza historyczna na temat wydarzeń określanych jako białe plamy funkcjonowała w → świadomości historycznej przed 1989 r. dzięki przekazom → historii żywej, edukacji domowej, wydawnictwom podziemnym oraz emigracyjnym ośrodkom informacyjnym, kulturalnym i wydawniczym (Kultura), a także audycjom Radia Wolna Europa. Powstanie w drugiej połowie lat 70. XX w. struktur opozycji antykomunistycznej oraz uruchomienie kolportażu wydawnictw niskonakładowych na temat białych plam było manifestacją → pamięci zbiorowej części społeczeństwa i jego stosunku do → polityki historycznej komunistycznego państwa (Grochulski i in. 1991).
Żądanie likwidacji białych plam pojawiło się oficjalnie po raz pierwszy w postulatach „Solidarności” w latach 1980–1981. Ustępstwa władz komunistycznych dokonane po 1986 r. były nieznaczne i dotyczyły jedynie rozszerzenia treści nauczania historii o wybrane zagadnienia z dziejów II Rzeczypospolitej oraz udziału Polaków w walkach na frontach II wojny światowej, jednak z pominięciem tematów dotyczących stosunków polsko- sowieckich. Proces oficjalnego przywracania pamięci historycznej na temat → doświadczeń zarówno sprzed, jak i po 1945 r. rozpoczął się wraz z upadkiem komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1989/1990. W Polsce zniesienie → cenzury (1990) oraz otwarcie → archiwów partii, wojska i służb bezpieczeństwa umożliwiły historykom stopniową reinterpretację obrazu historiograficznego (→ historia).
Istotnym etapem w procesie likwidacji białych plam było odtajnienie akt MSW pod koniec lat 90. XX w. W celu przeprowadzenia → lustracji zgodnie ze standardami prawa europejskiego, a także naukowego opracowania materiałów dotyczących historii Polski w latach 1939–1989, powołano do życia Instytut Pamięci Narodowej (ustawa z 1998 r.) jako instytucję państwową zajmującą się badaniem i upowszechnianiem najnowszej historii Polski.
Dyskusja, jaką wywołała książka Jana Tomasza Grossa Sąsiedzi [2000] o mordzie na Żydach w Jedwabnem wprowadziła do publicznej debaty Polaków inny, traumatyczny rodzaj białych plam. Ujawnianie prawdy o wydarzeniach przemilczanych i wypieranych, takich jak: pogromy Żydów, szmalcownictwo, przymusowe przesiedlenia ukraińskiej i niemieckiej ludności cywilnej, oznacza docieranie do tematów bolesnych i trudnych do zaakceptowania.
Violetta Julkowska
Hasła pokrewne: cenzura, historia żywa, lustracja, pamięć fałszywa, pamięć historyczna, polityka historyczna, świadomość historyczna
Bibliografia
Grochulski P. i. in. (1991), Czego nie ma w podręcznikach historii? (wyd. I w 1982 wydawnictwo podziemne), wyd. IV poprawione i uzupełnione (pierwsze w obiegu oficjalnym), Gliwice: Wydawnictwo „Wokół Nas”.
Nijakowski L. (2009), „Kiedy krwawa plama staje się białą. Polityka pamięci związana z masakrami XX wieku”, w: A. Szpociński (red.), Pamięć zbiorowa jako czynnik integracji i źródło konfliktów, t. IV, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, Collegium Civitas Press, s. 167–191.
Rotfeld A.D., Torkunow A.W. (red.) (2010), Białe plamy – czarne plamy. Sprawy trudne w relacjach polsko-rosyjskich 1918–2008, Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych.
Szacka B. (1992), „«Białe plamy» jako problem socjologiczny”, w: S. Amsterdamski (red.), Historia i wyobraźnia. Studia ofiarowane Bronisławowi Baczce, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 199-209.
