Jeden z kluczowych terminów → nowoczesności, nierozerwalnie związany z nowoczesną koncepcją podmiotu, choć stosowany także wobec przedmiotu. W odniesieniu do podmiotu oraz niektórych kategorii przedmiotów, takich jak dzieła → sztuki czy → pamiątki, autentyczność pełni funkcję jednego z fundamentów → tożsamości. Jest także wewnętrznym kryterium oceny prawdziwości → doświadczenia. Wiąże ją to bezpośrednio z pamięcią, która bywa traktowana jako autentyczna per se, gdyż wyrasta z doświadczenia podmiotu. Równocześnie jednak dyskurs scjentystycznie nastawionej → historii nie uznaje pamięci za autentyczne → źródło historyczne właśnie z powodu jej osadzenia w indywidualnym doświadczeniu podmiotu (Jay 2008 [2005]). Za propozycję wyjścia z tego legitymizacyjnego impasu uznać można podział na autentyczność gorącą i chłodną wprowadzony przez brytyjskiego antropologa Toma Selwyna. W jego ujęciu ta pierwsza oznacza autentyczny kontakt z przedmiotem doświadczenia, a kompetencje jej oceny ma doświadczający podmiot. Ta druga zaś to poszukiwanie kontaktu z autentycznym przedmiotem doświadczenia – w tym wypadku ocena wymaga najczęściej odwołania się do zewnętrznego wobec podmiotu autorytetu eksperta (lub instytucji eksperckiej) gwarantującego, że przedmiot doświadczenia nie jest → falsyfikatem (Selwyn 1998).
Nowoczesny, zachodni system oceny autentyczności, który kładzie nacisk na materialną (→ materialność) tożsamość, został zakwestionowany w Dokumencie z Nara podpisanym w 1994 r. na konferencji poświęconej autentyczności w odniesieniu do Światowej Konwencji o Ochronie Dziedzictwa. Dokument ten stwierdza, że ze względu na kulturowe zróżnicowanie świata „niemożliwe jest opieranie oceny wartości i autentyczności na stałych kryteriach. Wręcz przeciwnie, szacunek dla każdej kultury wymaga, by rozważać i oceniać właściwości dziedzictwa w obrębie kontekstu kulturowego, do którego przynależą” (The Nara Document on Authenticity, 1994). Ważnych argumentów za zrelatywizowowaniem definicji autentyczności i zwróceniem uwagi na kulturowy charakter tej wartości dostarczyła shintoistyczna świątynia Ise w Japonii, którą rytualnie burzy się co 20 lat i wznosi na nowo przy użyciu specyficznych technik, narzędzi i surowców, a która według miejscowych kryteriów jest całkowicie autentyczna.
Dla nowoczesnego zachodniego rozumienia autentyczności kluczowe znaczenie ma paradygmat ekspresywistyczny (Jonsson 2000), dominujący w nowoczesnym podejściu do tożsamości, zarówno indywidualnej, jak i zbiorowej. Zakłada on, że podmiot posiada wewnętrzną esencję – „naturę”, „ducha” czy też niepowtarzalne, indywidualne „ja” – którą stara się wyrazić. Autentyczność polega na tym, że tej esencji nie ukrywa, lecz dąży do jej jak najpełniejszej ekspresji. Kanadyjski filozof Charles Taylor upatruje źródła tej koncepcji w romantycznym buncie przeciwko oświeceniu, które konstruowało podmiot zdystansowany wobec świata, poszukujący rozwiązań instrumentalnych i przekonany o przezroczystości języka służącego poznaniu. Wyrastający z tego buntu niemiecki idealizm uznał, że tożsamość jednostki czy zbiorowości zasadza się na immanentnej wewnętrznej dyspozycji, istocie warunkującej wszystkie sposoby ekspresji, wypowiedzi i zachowania, za pomocą których tożsamość ta się przejawia czy ujawnia na zewnątrz. Nowoczesna kultura autentyczności cierpi jednak zdaniem Taylora na rozmycie indywidualistycznego ideału w powierzchownym relatywizmie czy wręcz jego wynaturzenie w postaci ideologii akceptacji wszelkich form ekspresji (Taylor 2002).
Jednak jeszcze przed Taylorowską afirmacją paradygmat ekspresywistyczny został zakwestionowany przez autorów, których zdaniem podmiot nie opiera swej tożsamości na wewnętrznej esencji, lecz przeciwnie, na obcości (Paul Ricoeur [1913–2005], Giorgio Agamben), czy braku (Jacques Lacan [1901–1981]). Także dla tożsamości rozumianej jako proces zachodzący w języku między podmiotem mówiącym, podmiotem wypowiedzi a podmiotem wypowiadanym (Julia Kristeva) autentyczność traci sens jako utopijny ideał podmiotowości.
Przedmiot, który zgodnie z nowoczesną ontologią nie ma innej istoty poza materialną (wyjątek stanowi Benjaminowska → aura) jest autentyczny, jeśli nie udaje innej substancji. Jego autentyczność to też pochodna związku z podmiotem, który potrafi przekształcić materię w ekspresję swojej wewnętrznej istoty: przedmiot jest autentyczny, jeśli nie udaje, że jest dziełem kogoś innego niż jego rzeczywisty twórca lub twórcy, czyli nie odsyła do nieprawdziwej dyspozycji wewnętrznej. Autentyczność przedmiotu dotyczy tutaj materialnego → śladu ekspresji, zaświadczającego o twórcy i → czasie, w którym powstał. Na takim rozumieniu autentyczności opiera się pojęcie oryginału, o którym Walter Benjamin (1892–1940) pisał, że „więź oryginału z miejscem i czasem jego istnienia składa się na pojęcie autentyczności” (Benjamin 1996: 205). Od podobnej koncepcji autentyczności wychodził Alois Riegl (1858–1905), definiując wartość artystyczną i historyczną → zabytku. Natomiast wyróżniona przezeń wartość upamiętniająca (→ upamiętnienie) odwołuje się do użytkownika czy właściciela przedmiotu, lecz zasada jest podobna: przedmiot dzięki kontaktowi z podmiotem zaczyna go wyrażać.
Na rolę praktyk kolekcjonerskich (→ kolekcja) w konstruowaniu autentyczności zwraca uwagę amerykański historyk kultury i antropolog James Clifford. W koncepcji „maszyny do nadawania autentyczności” (Clifford 2000: 242) pokazuje, że autentyczność przedmiotu zależy od jego pozycji w obrębie klasyfikacji skonstruowanej na bazie kategorii arcydzieła i artefaktu oraz kultury i sztuki. Na czym innym zasadza się autentyczność artefaktu kolekcjonowanego jako „kultura” (reprezentatywność, tradycyjność [→ tradycja]) i arcydzieła będącego przedmiotem kolekcji sztuki (jednostkowość, nowatorstwo).
Ewa Klekot
Hasła pokrewne: falsyfikat, kolekcja, zabytek
Bibliografia
Benjamin W. (1996), „Dzieło sztuki w dobie reprodukcji technicznej”, tłum. J. Sikorski, w: W. Benjamin, Anioł historii, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, s. 201–239.
Clifford J. (2000), Kłopoty z kulturą, tłum. E. Dżurak i in., Warszawa: KR.
Jay M. (2008), Pieśni doświadczenia. Nowoczesne amerykańskie i europejskie wariacje na uniwersalny temat, tłum. A. Rejniak-Majewska, Kraków: Universitas.
Jonsson S. (2000), Subject without Nation, Durham, London: Duke UP.
Selwyn T. (1998), „Introduction” w: T. Selwyn (red.), The Tourist Image: Myths and Mythmaking in Tourism, : Chichester, New York: John Wiley and Sons, s. 1–32.
Taylor Ch. (2002), Etyka autentyczności, tłum. A. Pawelec, Kraków: SIW Znak.
Warchala M. (2007), Autentyczność i nowoczesność, Kraków: Universitas.
