1) Zdefiniowany i uporządkowany zbiór dokumentów; 2) instytucja (lub jej część) zajmująca się ich gromadzeniem, klasyfikowaniem i przechowywaniem; 3) budynek, w którym się one znajdują. W pierwszym znaczeniu tworzy materialny, zeksterioryzowany korpus pamięci instytucji (państwa, miasta, → muzeum, sądu, szpitala, sądu), społeczności lub jednostki, a szerzej – zewnętrzne repozytorium → pamięci indywidualnej i/lub → pamięci zbiorowej. Tworzenie archiwów ma zwykle charakter zorganizowany: są one efektem produktywności instytucji (społeczności, jednostki), systematycznie decydujących, że pewne jej wytwory nie są już potrzebne w bieżących praktykach i mogą zostać usunięte z zasobów podręcznych, choć jednocześnie powinny zostać zapamiętane, tzn. ze względu na swoją wartość (historyczną, dowodową, niekiedy sentymentalną) trwale chronione w celu zachowania dla pamięci i ewentualnego przyszłego użycia. Pierwotnie archiwa zawierały głównie dokumenty oryginalne, tekstowe i unikatowe. Z czasem poszerzeniu uległo i rozumienie dokumentu (m.in. Paul Otlet [1868–1944] rozszerzył to pojęcie na każdy przedmiot przekazujący informację; jednocześnie, podejmując próbę standaryzacji zapisu, ustanowił uniwersalny system klasyfikacji dziesiętnej), i samego archiwum. Obecnie materiały archiwalne obejmują m.in.: dokumenty oficjalne (np. sądowe, medyczne, techniczne, kartograficzne), dokumenty osobiste (listy, notatki), → fotografie, ryciny, grafiki i inne materiały wizualne, nagrania dźwiękowe i filmowe na różnych nośnikach, w tym cyfrowych (→ digitalizacja), a nawet rzeczy użytkowe.
„Gorączka archiwów”
Znaczenie archiwów w nowoczesnych i ponowoczesnych społeczeństwach czyni z nich podstawowy punkt odniesienia w dyskusjach o pamięci, a nierzadko także model myślenia o niej (Ernst 2005). Bodaj najczęściej przywoływaną w tym kontekście metaforą jest „gorączka archiwów” Jacques’a Derridy (1930–2004), ukuta w książce Mal d’archive: une impression freudienne [1995]. Filozof analizuje pojęcie archiwum w pismach Sigmunda Freuda (1856–1939), podejmując m.in. takie kwestie, jak związek archiwum i pamięci, zapis i jego technologie oraz → tożsamość, przy czym odnosi je z jednej strony do pism Freuda, z drugiej zaś – do jego życia prywatnego, ściśle zatem wiąże rejestr publiczny i prywatny. W jego odczytaniu psychoanalityczna koncepcja archiwum opiera się na konflikcie między sprzecznymi dążeniami: popęd do archiwizacji („gorączka archiwów”), sprzężony z zasadą przyjemności, ściera się z popędem śmierci. Relacja między pamięcią a archiwum ma charakter dynamiczny i aporetyczny. Istotą archiwum jako publicznej protezy pamięci (→ pamięć protetyczna, implanty pamięci) jest bowiem napięcie między pragnieniem źródłowego powtórzenia i zachowania wydarzenia a jego nieuchronnym zacieraniem i wypieraniem (→ wyparcie), wynikającym z samej istoty archiwum. Przyswojenie archiwalne wydarzenia zawsze wiąże się z jego zatarciem w pamięci, jednocześnie wyklucza z jej pola także wszystko to, co nie podlega archiwizacji i nie będzie przypominane w → przyszłości.
Filozof sięga do źródeł: słowo „archiwum” we współczesnych językach indoeuropejskich pochodzi z łac. archīum lub archīvum, które jest zlatynizowaną formą greckiego ἀρχεῖον (arkheion; od czasownika ἄρχω [arkhō], „zaczynam, rządzę”) – oznaczającego urząd publiczny archonta (od VIII w. p.n.e.). Jego miejsce zamieszkania i zarazem sprawowania urzędu było także miejscem przechowywania dokumentów istotnych dla polis. Greka łączy zatem miejsce początku, → źródło i przykazanie, nakaz, a zarazem zakłada linearny porządek następowania, prawo sekwencji i tryb rozkazujący. Ta źródłowość motywuje m.in. centralną dziś pozycję figury archiwum, którą Jacques Derrida (1930–2004) wiąże z właściwą → nowoczesności utratą → autentyczności i zakorzenienia; archiwum wyraża tęsknotę za domem, „nieukojone pragnienie powrotu do początku” (Derrida 1996: 91), daje schronienie „pamięci-na-wygnaniu” (memory-in-exile; tamże: 2–3).
Początki praktyk archiwizacyjnych są ściśle związane z pojawieniem się → pisma, z definicji utrwalającego, ale też eksterioryzującego treści pamięci. Archiwista u boku archonta zastępuje mnèmôna, odpowiedzialnego za zapamiętanie i przywołanie wydarzeń z → przeszłości przed sądem; jego oralna (→ oralność) opowieść oparta na żywej pamięci indywidualnej ustępuje na rzecz kompetentnej interpretacji tekstów chronionych powagą urzędu (Jean Pierre Vernant, Mythe et pensée chez les Grecs: études de psychologie historique [1988]). Od początku również archiwa wiążą się z instytucjonalnymi podmiotami → władzy: urzędem archonta, konsula (rzymskie Tabularium, ok. 78 r. p.n.e.), kościoła, potem władzy królewskiej, a od 1790 r. – kiedy na rewolucyjnej fali powstało Archiwum Narodowe we Francji – państwowej. Określały one sposoby i cele tworzenia zapisów (nie zawsze odróżniając zapisy bieżące od przeszłych) oraz wskazywały odpowiedzialne za to osoby. Jednocześnie powstawała osobna gałąź wiedzy zajmująca się archiwistyką (już w 1185 r. Uniwersytet Boloński oferował kurs w dziedzinie ars notaria, a w 1632 r. w Wenecji biskup Baldassare Bonifacio [1585–1659] opublikował pierwszy traktat poświęcony tej dziedzinie).
Wiek XIX przyniósł powstanie licznych archiwów publicznych, narodowych i państwowych, a także przemiany w refleksji historiograficznej, co zaowocowało w XX w. stałą obecnością archiwów w myśli humanistycznej. Maurice Halbwachs (1877–1945), przeciwstawiając → tradycji → historię jako opierającą się na oglądzie krytycznym i bezstronnej archiwizacji oczyszczonej ze → wspomnień, wyznaczył charakterystyczne opozycje w socjologicznej refleksji nad archiwami. Dla współczesnych mu historyków podstawowe znaczenie miało samo rozumienie dokumentu. Marc Bloch (1888–1944) definiował pracę historyka pracującego w archiwum jako „poznawanie po śladach”, zakładając bezpośredni związek dokumentu z przeszłością, jego przyległość do niej (Bloch 1960 [1949]: 79–80), a intencjonalność dostrzegając dopiero na etapie pracy historyka. Szkoła Annales (tu: od 1929 r., obok Blocha, także Lucien Febvre [1878–1956]) również dokonała wyrazistego zwrotu w wykorzystaniu archiwów. Po pierwsze, przeniosła akcent na historię społeczną, a po drugie, wyraźnie zdefiniowała zadania historyków jako badaczy, mających na celu poznanie przeszłości znaczące o tyle, o ile pozwala na zrozumienie współczesności.
Archiwa i władza
Jednocześnie poddano jednak krytyce status zasobów archiwalnych. Najwyraźniej tę postawę podejrzliwości sformułował Michel Foucault (1926–1984) w Archeologii wiedzy (Foucault 2002 [1969]). Uznając archiwum za jedną z najważniejszych instytucji wiedzo-władzy, filozof zdefiniował je jako „ogólny system formowania się i przekształcania wypowiedzi” (tamże: 155); podkreślał przy tym, że uprzedni wobec dokumentu jest system precyzujący reguły wypowiadalności. W efekcie archiwum określa treści istotne dla pamięci zbiorowej dwukrotnie: najpierw, kiedy definiuje archiwizowany zasób oraz społeczne i polityczne reguły archiwizacji (formę zapisu oraz podmioty, których dotyczą i które są z niego wykluczone), a następnie, kiedy reguluje zasady dostępu do materiałów archiwalnych i ich interpretacji, prowadzącej do produkcji → narracji o przeszłości konstytutywnej dla pamięci.
Polityczny wymiar ujęcia Foucaulta sprowokował liczne nawiązania i polemiki związane z charakterem archiwów i modelem państwa, legitymizowanego dzięki definiowanej w archiwach pamięci. W tym duchu dokonuje się dziś krytyki archiwów oficjalnych, wskazując z jednej strony na ich fundamentalnie opresyjny charakter, z drugiej zaś analizując poszczególnie przypadki użycia przez państwa pozornie neutralnych dokumentów do celów represyjnych (np. zapisów genealogicznych przez twórców ustaw norymberskich), tworzenie zapisów i zasobów wykluczających pewne grupy ludności z archiwów – zob. studia postkolonialne (Spivak 1999) – oraz regulacji nt. dostępu do oficjalnych archiwów. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji w państwach, w których dokonała się transformacja ustrojowa lub zmiana władzy (m.in. RPA, Rwanda, Europa Środkowa-Wschodnia, w tym Polska).
Jednocześnie zmienia się podmiot tej pamięci, niekoniecznie już rozumiany jako wspólnota narodowa lub państwowa. Grupy dotychczas marginalizowane i wykluczane (mniejszości etniczne, kobiety, mniejszości seksualne, społeczności kolonizowane) lub definiujące się poza ramami i lokalizacją państwa (transnarodowe, bezpaństwowe, diaspory) domagają się nowego odczytania istniejących zasobów (np. archiwum Ellis Island, archiwów państwowych), wpisania do nich swoich narracji lub tworzenia nowych archiwów. Praktyki te rzadko mają charakter oficjalny, częściej społecznościowy lub artystyczny; co znaczące, wymienione grupy posługują się też innymi niż pismo formami ekspresji, bardzo często wykorzystując metodologię → historii mówionej, która dziś może być na trwałe archiwizowana dzięki technologiom → reprodukcji, → fotografie i → film. Tytułem przykładu przywołać można projekt kurdyjskiego archiwum autorstwa Susan Meisel (http://akakurdistan.com), krytykę procesu ustanawiania państwa Izrael przez Arielle Azoulay, opierającą się m.in. na nowym odczytaniu fotograficznego materiału archiwalnego (wystawa Act of State – 1967–2007. Photographed History of the Occupation) czy projekt Arab Image Foundation realizowany przez Akrama Zaatariego, tworzącego archiwum zapisów fotograficznych ze Środkowego Wschodu.
Arjun Appadurai (2003), badający obieg i model kultury w dobie globalizacji i → nowych mediów, kiedy to ruchome i ruchliwe → obrazy różnego rodzaju trafiają do grup i społeczności w ruchu, podkreśla znaczenie migracji dla przedefiniowania archiwów: pamięć migrantów jest pamięcią utraty, a także pamięcią bez → miejsca, niejako wykolejoną z przestrzeni, poszukuje zatem nowych form. Appudarai przeformułowuje też czasowość archiwum – skoro dokument zyskuje swój status dopiero w efekcie uprzedniego zdefiniowana („interwencji”), to archiwum jest „metainterwencją” i dotyczy tyleż pamięci, co → wyobraźni. Jest bowiem formą antycypacji zbiorowej pamięci („dążeniem, a nie przypomnieniem”, tamże: 16). Współczesne archiwa, zwłaszcza cyfrowe, pozwalają na zwrot ku kulturze popularnej i → pamięci indywidualnej oraz nieoficjalnej, a także na nowo definiują relację między pamięcią a archiwum; możliwości wynikające z jego interaktywnych użyć czynią go widocznym („denaturalizują je”, tamże: 18) i podatnym na działania użytkowników.
Media archiwów
Wymiar medialny długo był pomijany w refleksji nad archiwami. Dopiero Derrida wyraźnie podkreślił jego znaczenie w Mal d’archive…. Punktem wyjścia do tej części jego rozważań jest niewielki tekst Freuda o „cudownej tabliczce”: pamięć byłaby niczym tabliczka, na której kolejne warstwy zastępują poprzednie – widoczna jest tylko najnowsza, ale zachowane pozostają wszystkie, tworząc magazyn pamięci, w którym różne elementy i fazy zapisu mogą się ze sobą dowolnie łączyć (Freud 2007 [1925]). Zdaniem Derridy to nietrafiona metafora, ponieważ współczesne (także Freudowi) maszyny pamięci byłyby dużo skuteczniejsze w tej roli niż ta „dziecięca zabawka” (Derrida 1996: 14). Istotne jest jednak, że tak rozumiane archiwum psyche jest czymś innym niż spontaniczna pamięć. Jednocześnie, rekonstruując archiwum samej psychoanalizy, Derrida zwraca uwagę, że w pełni zależy ono od formy komunikacji między jej badaczami, pytając retorycznie, co by było, gdyby korzystali oni z poczty elektronicznej, a nie prowadzili korespondencji listowej. Technologie zapisu nie tylko bowiem decydują o jego formie, lecz także strukturyzują całość archiwum i jego zasobów, determinując w istocie kształt wydarzenia, które zostanie w przyszłości przywołane: „Archiwizacja wytwarza wydarzenie w takim samym stopniu, jak je zapisuje” (tamże: 17).
W tej analizie pozostał jednak Derrida logocentryczny. Friedrich Kittler, jeden z archeologów → teraźniejszości i medioznawców ściśle wiążących model myślenia ze współczesnym mu, dominującym medium, podkreślał, że krytyka dyskursu nie ma zastosowania do materiału dźwiękowego i obrazowego (m.in. Grammophon, Film, Typewriter [1986]). Allan Sekula, poddając krytyce w duchu foucaultowskim XIX-wieczne archiwa fotograficzne tworzone przez Alphonse’a Bertillona (1853–1914) i Francisa Galtona (1822–1911) w celach identyfikacji przestępców, zauważał, że „ci pionierzy naukowych metod dochodzeniowych i eugeniki wyznaczyli ogólne warunki biurokratycznego zarządzania dokumentami wizualnymi” (Sekula 2010 [1986]: 179). Zarazem jednak dostrzegał w samym medium fotograficznym potencjał pozwalający na wymknięcie się logice archiwum, wynikający z niemożności pełnego zestandaryzowania fotografii, która nie daje się zredukować do zespołu jednostek leksykalnych.
Wraz ze zwrotem performatywnym w humanistyce podkreśla się także znaczenie → ciała jako archiwum – w tej mierze, w jakiej pamięć pozostaje w ciało wcielona (Connerton 2012 [1989]) lub jest realizowana przez ciało, sięgające do pewnego repertuaru społecznych praktyk pamięci (Taylor 2003).
W medioznawczej perspektywie figura archiwum jest również przeformułowywana polemicznie w kontekście jej związku z → narracją. Archiwizowanie w tym ujęciu wiąże się z gestem „odłożenia na bok” (de Certeau 2009 [1975]), który następnie prowadzi do „wytwarzania” domkniętych, celowych opowieści. Wolfgang Ernst czy Lev Manovich postrzegają archiwum raczej jako bazę danych, która nie bazuje na logice przyczynowo-skutkowej, lecz na logice sieci.
Źródłowe znaczenie dla takich ujęć mają projekty Waltera Benjamina (1892–1940) i Aby’ego Warburga (1866–1929). Oba nieukończone za życia autorów, zrekonstruowane i opublikowane dopiero w ostatnich dekadach, odgrywają dziś fundamentalną rolę w krytyce archiwów jako opartych na hierarchicznym porządku chronologii i linearności. Benjaminowski projekt Pasaży (1927–1940) był próbą pełnego opisu → nowoczesności posługującego się montażem: „Metoda tej pracy: literacki montaż. Nie mam nic do powiedzenia; tylko do pokazania” (Benjamin 2005 [1927–1949/1982]: 505) – miało to oddawać nieciągły charakter doświadczenia nowoczesnego. Z kolei projekt Mnemosyne [1924–1929] Warburga zamierzony był jako przedstawienia dziedzictwa antyku w sztuce późniejszych epok, z założeniem jednak, że wędrówka motywów i stylów opiera się na wymianie i migracji, nie tworząc spójnej historii. Plastycznym wyrazem tej idei jest Der Bilderatlas MNEMOSYNE (2000, zob. też Warburg 2011), operujący nie narracją, lecz zestawieniem.
Archiwa w sztuce
→ Sztuka, zwłaszcza sztuki wizualne, stanowi dziś wielkie pole działań nawiązujących do idei archiwum, czego najlepszym dowodem jest popularność praktyk found footage. W 2008 r. odbyła się w Nowym Jorku wystawa Archive Fever. Jej kurator, Okwui Enwezor, zaprezentował prace współczesnych artystów wykorzystujących w swojej twórczości dokumenty fotograficzne i filmowe do refleksji nad kategoriami tożsamości, historii, pamięci i utraty (Enwezor 2008). Rok później w Muzeum Sztuki w Łodzi pokazano z kolei wystawę poświęconą koncepcji archiwum muzealnego Tytuł roboczy: archiwum (kuratorka: Magdalena Ziółkowska), której towarzyszyły trzy zbiory tekstów pod tym samym tytułem. W filmie, → literaturze, sztukach wizualnych i fotografii konstruuje się liczne wypowiedzi na podstawie dokumentów wydobytych z archiwów lub tworzy archiwa nowe. Intencje artystów bywają różne, od krytycznych po terapeutyczne, zwykle jednak podkreśla się potencjał wywrotowy działań artystycznych: „Chociaż sztukę archiwalną trudno oddzielić od «przemysłu pamięci» przenikającego współczesną kulturę (pogrzeby, miejsca pamięci, pomniki), to sugeruje ona, że przemysł ten odpowiada także za amnezję swego rodzaju, stąd konieczna jest praktyka kontr-pamięci” (Foster 2004: 22).
Krytyczne zainteresowanie archiwami obecne było w sztuce od początku XX w., co raz jeszcze dowodzi istotnego miejsca tej → figury pamięci w wyobraźni minionego wieku. Do tych początków m.in. sięga Sven Spieker w monografii poświęconej „wielkiemu archiwum” w sztuce (Spieker 2008). Archiwum zajmowało m.in. Marcela Duchampa (1887–1968), El Lissitzky’ego (1890–1940), Maksa Ernsta (1891–1976), Le Corbusiera (1887–1965), najpierw głównie za sprawą swoich rekwizytów: maszyny do pisania, fiszki katalogowej i formularza, szafki katalogowej, narzędzi biurokracji przeciwstawianych żywej pamięci i definiujących archiwum jako wyraz zamknięcia historycznego procesu na → doświadczenie i pamięć jednostek. Surrealiści postrzegali archiwum nie tyle jako służebne wobec pamięci, ile przywołujące → zapomnienie i to, co zapomniane.
Maria Janion ukuła pojęcie „archiwum egzystencji”, odnoszące się do codziennych praktyk gromadzenia i zachowywania śladów własnej → biografii. Pojawiające się regularnie od połowy XIX w. nowe technologie zapisu pozwalają na coraz bardziej precyzyjną i intensywną rejestrację doświadczenia jednostek, w dobie nowych mediów i digitalizacji zacierając różnicę już nie tylko między życiem a jego archiwum, lecz także między przeżyciem a zapisem, który je często poprzedza.
Iwona Kurz
Hasła pokrewne: digitalizacja, instytucjonalizacja, kolekcja, materialność, muzeum, pamięć magazynująca
Bibliografia
Appadurai A. (2003), „Archive and aspiration”, w: J. Brouwer, A. Mulder (red.), Information Is Alive: Art and Theory on Archiving and Retrieving Data, Rotterdam: V2 Publishing/nai Publishers (zob. też http://archivepublic.wordpress.com/texts/arjun-appadurai/).
Assmann A. (2013), „Kanon i archiwum”, tłum. A. Konarzewska, w: A. Assmann, Między historią a pamięcią, red. M. Saryusz-Wolska, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 74-88.
Bloch M. (1960), Pochwała historii, czyli o zawodzie historyka, tłum. W. Jedlicka, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Blouin Jr., Francis X., Rosenberg W.G. (red.) (2007), Archives, Documentation, and Institutions of Social Memory: Essays from the Sawyer Seminar, Ann Arbor: The University of Michigan Press.
Kooijman J., Pisters P., Strauven W. (red.) (2008), Mind the Screen: Media Concepts According to Thomas Elsaesser, Amsterdam: Amsterdam University Press.
Certeau M. de (2009), „Pisanie historii. Ustanawianie źródeł i redystrybucja przestrzeni”, tłum. P. Mościcki, w: A. Leśniak, M. Ziółkowska (red.), Tytuł roboczy: Archiwum, 3, Muzeum Sztuki w Łodzi: Łódź, s. 4–6 (zob. też http://msl.org.pl/pl/wydarzenia/tytul-roboczy-archiwum-3/).
Connerton P. (2012) Jak społeczeństwa pamiętają, tłum. M. Napiórkowski, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Craven L. (red.) (2008), What are Archives? Cultural and Theoretical Perspectives: A Reader, Burlington: Ashgate.
Derrida J. (1996), Archive Fever: A Freudian Impression, Chicago: Chicago University Press [Derrida J. (1995), Mal d’archive: une impression freudienne, Paris: Gallimard].
Enwezor O. (2008), Archive Fever: Uses of the Document in Contemporary Art, New York: International Centre of Photography – Steidl.
Ernst W. (2002), Das Rumoren der Archive, Berlin: Merve Verlag.
Ernst W. (2005), „The archive as metaphor. From archival space to archival time”, Open, nr 7 (zob. też http://archivepublic.wordpress.com/texts/wolfgang-ernst/).
Foster H. (2004), „An archival impulse”, October, 110, s. 3–22.
Foucault M. (2002), Archeologia wiedzy, tłum. M. Siemek, Warszawa: Altaya–DeAgostini.
Freud S. (2007), „Notatka o cudownej tabliczce”, w: S. Freud, Psychologia nieświadomości, tłum. R. Reszke, Warszawa: KR, s. 289–295.
Ketelaar E. (1997), The Archival Image. Collected Essays, Hilversum: Uitgeverij Verloren.
Sekula A. (2010), Społeczne użycia fotografii, tłum. K. Pijarski, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Spieker S. (2008), The Big Archive: Art From Bureaucracy, Cambridge: MIT Press.
Spivak G.Ch. (1999), „The Rani of Sirmur: An essay in reading the archives”, w: G.Ch. Spivak, A Critique of Postcolonial Reason: Toward A History of the Vanishing Present, Cambridge MA: Harvard University Press.
Steedman C. (2002), Dust: The Archive and Cultural History, New Brunswick: Rutgers University Press.
Taylor D. (2003), The Archive and the Repertoire: Performing Cultural Memory in the Americas, Durham: Duke University Press Books.
Warburg A. (2011), „Atlas Mnemosyne. Wprowadzenie”, tłum. K. Pijarski, Konteksty. Polska Sztuka Ludowa, 2–3 (numer monograficzny „Aby Warburg – nasz bliźni”), s. 110–115.
Ziółkowska M., Leśniak A. (red.) (2009), Tytuł roboczy: Archiwum, Muzeum Sztuki w Łodzi: Łódź, nr 1 (http://msl.org.pl/pl/wydarzenia/tytul-roboczy-archiuwm-1/), nr 2 (http://msl.org.pl/pl/wydarzenia/tytul_roboczy-archiwum/), nr 3 (http://msl.org.pl/pl/wydarzenia/tytul-roboczy-archiwum-3/).
