Może bezpośrednio odnosić się do idei → pamiętania, jak puławska Świątynia Sybilli, opatrzona inskrypcją PRZESZŁOŚĆ PRZYSZŁOŚCI i służąca do przechowywania oraz eksponowania polskich skarbów narodowych (Dreścik 2001). Częściej jednak ten związek ma bardziej złożony charakter. Jak zauważył George Kubler (1912–1996), „każde dzieło sztuki, choćby najbardziej fragmentaryczne, jest częścią utrwalonego zdarzenia, emanacją przeszłości” (Kubler 1970 [1962]: 35). Budowla przypomina więc zazwyczaj ogólny typ lub schemat rozwiązania przestrzennego, które realizuje. Tu odniesienia do → źródła nie muszą być świadome, by wywołać określone skojarzenie (np. twórcy powojennych blokowisk nie musieli odnosić się bezpośrednio do idei mieszkalnictwa sformułowanych przez klasyczną awangardę, choć to one właśnie spowodowały wykształcenie się takiej formy budynku mieszkalnego). Zazwyczaj jednak związki z innymi dziełami wprowadzane są świadomie z intencją ich odczytania. Najogólniejszy poziom pamięci zawartej w budowlach wiąże się z przywłaszczeniem (appropriation) pewnego rozwiązania. Przywłaszczenie różni się znacząco od „wpływu”, jest bowiem przemyślanym przyswojeniem i przekształceniem motywu, tematu czy typu. Pamięć wzoru zapisana w formach gmachu ma zatem naprowadzić na sposób jego interpretacji. Dotyczy to m.in. łuków tryumfalnych, wznoszonych w Europie w różnych momentach nowożytności. Konstrukcje te zawsze miały ewokować wizję zwycięstwa i chwały osoby lub wydarzenia, zbliżoną do rzymskich źródeł (np. łuki tryumfalne wzniesione przez Napoleona I w Paryżu czy Siegestor w Monachium, powstały na zlecenie Ludwika I). Nawiązanie przez kaplicę pałacową Karola Wielkiego do kościoła San Vitale w Rawennie wyrazić miało ideę odnowy cesarstwa rzymskiego. Czasem → pracę pamięci uaktywniano i ukierunkowywano przez wmontowywanie w nowy gmach dawnych elementów, czyli spoliów (w kaplicy akwizgrańskiej znalazły się porfirowe kolumny przywiezione z Rzymu; Meier 2000). Ewokowaniu pamięci → przeszłości służyły też rozmaite odmiany → historyzmu. Przywoływanie lub naśladowanie dawnych form stylowych bądź typologicznych, zapoczątkowane w okresie karolińskim, powtarzało się wielokrotnie w późniejszych dziejach architektury europejskiej (nawiązywanie do stylów średniowiecznych w kościołach czasów nowożytnych, np. kościół klasztorny pw. św. Jana Napomucena w Kladrubach, Giovanni Battista Santini Aichel, 1711). Najszerszą postać historyzm przyjął w XIX w., kiedy to z wykorzystaniem dawnych stylów wiązano problem określania → tożsamości grupowej (np. koncepcja stylów narodowych – gotyk jako „styl staroniemiecki”, renesans francuski; wiązanie z gotykiem czy romanizmem treści chrześcijańskich, a z renesansem – postępowych). W XIX w. problematykę pamięci wprowadził do teorii architektury John Ruskin (1819–1900) w książce Siedem lamp architektury [1849]. Uważał on, że dzieła budownictwa noszą wtedy znamiona doskonałości, gdy „są monumentalne i coś upamiętniają” (Ruskin 2007: 89). Monumentalność rozumiał jako pomnikowość, tj. wznoszenie dzieł trwałych i pięknych, zdolnych przetrwać wielki i dawać dobre → świadectwo o epoce, w której powstały. Tym samym monumentalność prowadziła do → upamiętniania czasów wzniesienia gmachu. Niemniej pamięć zapisywała się w dziełach budownictwa także przez ich późniejsze losy, np. to, że gmach był „uświęcony ludzkimi czynami”, a jego ściany stawały się „świadkami cierpienia” (tamże: 103). Umożliwiało to nadanie budynkom statusu → miejsc pamięci. Koncepcja Ruskina naprowadza też na związki architektury z → palimpsestem. Zmiany w budowlach, zapisane w nich ślady wydarzeń, stają się → nośnikami kolejnych warstw pamięci, nakładających się na siebie i częściowo zapomnianych. Modernizm starał się zerwać z modelem architektury wykształconym przez historyzm. W miejsce bezpośrednich nawiązań do historii i związanej z tym kreacji pamięci oraz tożsamości próbował wprowadzić odniesienia do niekonkretnej i utopijnej przeszłości, połączone z dążeniem do stworzenia języka form całkowicie wyzbytego nawiązań do dawnych stylów (np. wille Le Corbusiera [1887–1965] wykorzystywały w konstrukcji szkieletowej grecką ideę kolumny jako elementu nośnego, ale bez żadnych aluzji do klasycznych porządków architektonicznych). Ideałem stały się wówczas budowle o białych ścianach pozbawionych dekoracji, swoista tabula rasa, → obraz → zapomnienia → tradycji (Will 2000: 118–128). Dopiero postmodernizm zmienił sytuację, powracając do kontekstualizacji języka architektonicznego (regionalizm, dopasowanie form budowli do tradycji kraju lub okolicy), ukonkretnienia związków z przeszłością (np. Piazza d’Italia w Nowym Orleanie autorstwa Charlesa Moore’a [1978], gdzie wykorzystano różne formy klasycznych kolumnad), otwartego stosowania symboliki i form zaczerpniętych z przeszłości (np. bazylika w Licheniu na tradycyjnym planie kościoła, operująca repertuarem form i motywów dekoracyjnych zaczerpniętych zarówno z europejskiej architektury sakralnej, jak i z polskich wzorów historycznych; tamże: 118–119). Tu jednak pamięć okazywała się często kaleka. Nawiązania do przeszłości były bardziej wyrazem prób odnawiania fragmentów dawnej tradycji niż podejmowaniem całościowych projektów kreowania wizji historii.
Wojciech Bałus
Hasła pokrewne: dziedzictwo, historyzm, zabytek
Bibliografia
Dreścik J.J. (2001), „Otwieram Świątynię Pamięci. U początków Muzeum Czartoryskich”, w: „Czasy! Ludzie! Ich dzieła!” Teatr obrazów księżnej Izabeli Czartoryskiej. Obrazy i miniatury z Domu Gotyckiego i Świątyni Sybilli w Puławach, Kraków: Muzeum Narodowe w Krakowie, s. 13–25.
Kubler G. (1970), Kształt czasu. Uwagi o historii rzeczy, tłum. J. Hołówka, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Meier H.-R. (2000), „Vom Siegeszeichen zum Lüftungsschacht”, w: H.-R. Meier, M. Wohlleben (red.), Bauten und Orte als Träger von Erinnerung. Die Erinnerungsdebatte und die Denkmalpflege, Zürich: Hochschulverlag AG an der ETH, s. 87–98.
Oexle O.G. (2000), „Kulturelles Gedächtnis im Zeichen des Historismus”, w: H.-R. Meier, M. Wohlleben (red.), Bauten und Orte als Träger von Erinnerung. Die Erinnerungsdebatte und die Denkmalpflege, Zürich: Hochschulverlag AG an der ETH, s. 59–75.
Ruskin J. (2007), „Lampa pamięci (1849)”, w: P. Kosiewski, J. Krawczyk (red.), Zabytek i historia. Wokół problematyki konserwacji i ochrony zabytków w XIX wieku. Antologia, Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”, s. 97–110.
Will T. (2000), „Projekte des Vergessens? Architektur und Erinnerung unter den Bedingungen der Moderne”, w: H.-R. Meier, M. Wohlleben (red.), Bauten und Orte als Träger von Erinnerung. Die Erinnerungsdebatte und die Denkmalpflege, Zürich: Hochschulverlag AG an der ETH, s. 113–132.
