Z gr. anamnēsis przypomnienie, ponowne odkrywanie, bywa utożsamiana z → reminiscencją i → odpominaniem. W medycynie – historia choroby relacjonowana przez pacjenta lub przez rodzinę (Reber 2002: 47). W liturgii chrześcijańskiej oznacza część modlitwy eucharystycznej, przywołującą słowa Chrystusa wypowiedziane podczas Ostatniej Wieczerzy „Czyńcie to na moją pamiątkę” (Łk 22,19; 1 Kor 11, 24–25). W teologii akt anamnezy jest więc przypomnieniem męczeństwa i śmierci Zbawiciela.
W dialogach Platona (ok. 424–347 p.n.e.) (Menon, Fedon, Uczta) człowiek przypomina sobie wiedzę o wiecznych ideach i wartościach, którą nabył w poprzednich wcieleniach duszy. Anamneza jest także centralnym pojęciem w dziele O pamięci i przypominaniu sobie Arystotelesa (384–322 p.n.e.), który jednak przywołuje ją w kontekście sztuki pamięci (→ mnemotechnika). Różnicę między podejściami Platona i Arystotelesa podkreśla Paul Ricoeur (1913–2005), twierdząc, że w przeciwieństwie do Platona, który zmitologizował anamnezę, Arystoteles znaturalizował to pojęcie (Ricoeur 2006 [2000]: 27–34). Jednak w późniejszej filozofii to przede wszystkim koncepcja Platona poddawana była dyskusjom. Św. Augustyn (354–430) reinterpretuje Platońską teorię w duchu chrześcijańskim. W jego Wyznaniach [397–398] anamneza jest poznaniem wiecznych prawd, dzięki Bożemu oświeceniu (Św. Augustyn 1999). Nowożytne teorie poznania (m.in. Kartezjusza [1596–1650], Johna Locke’a [1632–1704] czy Davida Hume’a [1711–1796]), podejmowały z kolei aspekt autonomii rozumu i powtarzalności → doświadczenia w epistemologii.
Ponowne odkrycie anamnezy wiąże się z tradycją fenomenologiczną. Ricoeur posługuje się wprowadzonym przez Henriego Bergsona (1859–1941) w Materii i pamięci [1896] rozróżnieniem pamięci i przypominania (Bergson 2006: 62–67), które Bergson rozwinął w eseju Energia duchowa [1919], gdzie dodatkowo oddziela → wspomnienie (mnēmē) od przywoływania (anamnēsis). Pierwsze to prosta ewokacja asocjacyjna, zazwyczaj mimowolna: po jej stronie umieszczony jest → obraz, co znaczy, że wspomnienie sytuuje się w pobliżu → wyobraźni. Jednym z przejawów mnēmē jest również odtworzenie wyuczonej wiedzy. Właściwością drugiego pojęcia, anamnēsis, okazuje się działanie, aktywne poszukiwanie tego, czego obawialiśmy się zapomnieć; ponadto cechuje je „żywe doświadczenie rozpoznania”, które prowadzi do tego, co Ricoeur nazywa „pamięcią fortunną” (Ricoeur 2006: 520). Związek z Platońskim znaczeniem utrzymuje się tu dzięki akcentowaniu wysiłku powtórzenia. O doniosłości formuł Bergsona i Ricoeura decyduje przede wszystkim rezygnacja z kojarzenia anamnezy z wiecznymi ideami. Tym samym fenomenologia odzyskuje anamnezę dla współczesnych transdyscyplinarnych badań nad pamięcią.
W terminologii Ricoeura anamneza, przypominanie i przywoływanie spotykają się w pojęciu odpominania [remémoration], które ma łączyć proponowane przez filozofa podwójne ujęcie tematu: w problematyce kognitywnej i pragmatycznej. Zasadniczą wykładnię koncepcji anamnezy uczony przedstawia w powiązaniu z zagadnieniami użyć i nadużyć pamięci; obnażają one słabość łączącą ją z wyobraźnią, a wynikającą z konfrontacji z aktualnie doświadczaną nieobecnością tego, co obecne w przedstawieniu; jednak tę przypadłość pamięć jest zdolna przezwyciężyć przez umocowanie w uprzedniej rzeczywistości. Zatem w pragmatycznej perspektywie szczególnie → pamięć zbiorowa wchodzi w związki z anamnezą w kilku wymiarach. (1) W doświadczeniu trudnego przypominania, gdzie praca odpominania kojarzona jest z freudowską pracą → żałoby, sprzyja → rewizjom i przeciwdziała → złej pamięci. (2) W ujęciu negatywnym, w którym pamięć jest zinstrumentalizowana czy też zideologizowana, kiedy społeczność pod presją pedagogiki, zinstytucjonalizowanej → historii doświadcza przymusu → pamiętania, przypominania wspólnych dziejów; dochodzi w ten sposób do połączenia odpominania, zapamiętywania i upamiętniania, połączenia niebezpiecznego, bo mogącego obrócić się w → kult pamięci dla samej pamięci. (3) W aspekcie normatywnym, etyczno-politycznym: obowiązek (także zobowiązanie) pamięci stale oscyluje między użyciem a nadużyciem. Przejście w stronę tego drugiego może nastąpić przez sprzeniewierzenie się sprawiedliwości, ona bowiem obraca pamięć w proces myślowy o charakterze przyszłościowym; i dlatego, by uniknąć owego zagrożenia – sprzeniewierzenia się sprawiedliwości, pamięć powinna być zwrócona w szczególności w stronę → ofiar (→ anamnetyczna solidarność). Tymczasem obowiązek pamiętania zmieniany w przymus, instytucjonalnie egzekwowany, przekształca się w celebrowanie własnych ran i roszczeń, uchylanie się od przepracowania → traumy i poprzestawanie tylko na jej repetycji. W koncepcji Ricoeura komplementarne wobec anamnezy jest prawo do → zapomnienia, zwieńczonego w dalszej perspektywie wybaczeniem (→ pojednanie).
Anamneza bliska ustaleniom Ricoeura to również słowo klucz wrocławskiego festiwalu Anamneses, którego twórcy chcą przywracać pamięć o faktach niezapisanych w zbiorowej wyobraźni, a dotyczących historii Europy Wschodniej w latach 1933–1945, mordów dokonywanych przez totalitaryzmy hitlerowski i stalinowski na ludności cywilnej i jeńcach.
Anita Jarzyna, Katarzyna Kuczyńska-Koschany
Hasła pokrewne: odpominanie, praca pamięci, reminiscencja, rewizja, rozpamiętywanie, trauma, wyobraźnia, wyparcie, żałoba
Bibliografia
Arystoteles (1971), Krótkie rozprawy psychologiczno-biologiczne, tłum., red. P. Siwek, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Augustyn Św. (1999), Wyznania, tłum. oraz wstępem i kalendarium opatrzył Z. Kubiak, Warszawa: Świat Książki.
Bergson H. (2006), Materia i pamięć, tłum. R. Weksler-Waszkinel, Kraków: Zielona Sowa.
Platon (1993), Dialogi, tłum. W. Witwicki, wybrał, tekst przejrzał, przedmową i objaśnieniami opatrzył A. Lam, Warszawa: Unia Wydawnicza „Verum”.
Reber A.S. (2002), Słownik psychologii, red. I. Kurcz, K. Skarżyńska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Ricoeur P. (2006), Pamięć, historia, zapomnienie, tłum. J. Margański, Kraków: Universitas.
