Proces wymiany kulturowej, następującej w sytuacji bliskiego i długotrwałego kontaktu między różniącymi się od siebie kulturowo grupami etnicznymi i narodowymi lub należącymi do nich jednostkami. Zachodzić może na skutek spotkania przedstawicieli różnych kultur na skutek procesów migracyjnych czy osadnictwa przedstawicieli jednej grupy na terenach zajmowanych przez inną oraz długotrwałego kontaktu między przedstawicielami różnych kultur zachodzącego na obszarach pogranicza kulturowego. W literaturze można spotkać odmienne stanowiska co do tego, czy proces ten przebiega jedno-, dwu- czy wielostronnie oraz jak głębokich pokładów kultury dotyczy. Do tej pory nierozstrzygniętym na gruncie naukowym zagadnieniem pozostaje relacja między akulturacją a → pamięcią zbiorową.
Istotną cechą akulturacji jest powstawanie w jej rezultacie nowych tworów kulturowych. Przeważnie treści pochodzące z jednej kultury podlegają przetwarzaniu pod wpływem kultury rodzimej, a poziom ostrości tego procesu zależy od stopnia wcześniejszego dystansu między poszczególnymi kulturami (Nowicka 1998: 17). W najściślejszym rozumieniu akulturacja dotyczyć może najbardziej istotnych warstw kultury symbolicznej – wartości, norm, idei (Posern-Zieliński 1999: 49), nabywanych przez jednostkę w procesie enkulturacji (Bednarski 1987b: 75–77), nazywanej też kulturalizacją (Kłoskowska 2012: 109).
Akulturację, dotyczącą wchodzenia w sferę symboliczną nowej kultury, należy odróżnić od asymilacji, odnoszącej się do procesów zmiany w zakresie → tożsamości etnicznej danej grupy i wchodzenia poszczególnych jednostek w nowe struktury społeczne. Oba terminy są jednak często ze sobą utożsamiane, szczególnie przez socjologów (Posern-Zieliński 1999: 43). Warto też podkreślić odmienność między akulturacją a adaptacją, stanowiącą rezultat procesu akulturacji, polegający na przystosowaniu się jednostki do życia w odmiennej kulturowo społeczności (Kwaśniewski 1987: 14–16; Posern-Zieliński 1999: 55; Berry 2002: 369–371). Różni się też ona od dyfuzji kulturowej (Bednarski 1987a: 63–66), która w przeciwieństwie do akulturacji nie musi być efektem długotrwałego kontaktu, zachodzić może na odległość i obejmować tylko pojedyncze aspekty innej kultury (Posern-Zieliński 1999: 45) oraz akomodacji i amalgamacji (Staszczak 1987: 19). Dwie ostatnie kategorie oznaczają sytuacje stałego występowania obok siebie dwóch systemów kulturowych. Przy akomodacji żadna z kultur nie podlega modyfikacji pod wpływem drugiej, amalgamacja zaś to zachodzące w sytuacji pogranicza mieszanie się dwóch lub więcej kultur na zasadzie równoprawności.
Naukowa koncepcja akulturacji powstała na gruncie antropologii kulturowej i z niej została przejęta przez inne nauki społeczne (Posern-Zieliński 1999: 43). Początkowe badania nad akulturacją koncentrowały się na zjawisku wpływu cywilizacji zachodniej na kulturę ludów rzekomo niżej rozwiniętych (pozaeuropejskich) (Nowicka 1998: 19; Posern-Zieliński 1987: 18; Berry 2002: 346). Dopiero od lat 60. i 70. XX w. objęto nimi także społeczności imigranckie, dostrzegając ich rolę w społeczeństwie przyjmującym (Berry 2002: 375–376). John W. Berry zainteresował się socjo-psychologicznymi skutkami zjawiska migracji (tamże), rozumiejąc przez pojęcie akulturacji zmiany kulturowe, którym podlegają członkowie grupy mniejszościowej w momencie długotrwałego kontaktu z grupą dominującą. Dostrzeżono w tym czasie, iż akulturacja przebiega też po stronie społeczeństwa przyjmującego, zachodząc w dwóch sferach kulturowych – należącej do grupy mniejszościowej oraz większościowej. Ewentualne czerpanie wzorów z każdej z nich może mieć miejsce niezależnie od siebie (Jasinskaja-Lahti 2000: 8–10), a proces dążenia do adaptacji przebiega dwustronnie (Berry 1997, 2002). Wpływa więc też na zmianę zachowań i sposobu postrzegania w grupie przyjmującej, następując na poziomie indywidualnym i grupowym. Natężenie zmian zachodzących w sferze symbolicznej każdej z poddanych akulturacji grup i ich przedstawicieli jest uzależnione od stopnia zróżnicowania kontaktujących się kultur oraz występującego między nimi dystansu (Berry i in. 1987: 496–508; Malewska-Peyre 2004, 2001: 10–11). Jego występowanie analizuje się na poziomie symbolicznym, językowym i aksjologicznym (Boski 2009: 550).
W kontekście związków z pamięcią istotne są indywidualne aspekty procesu akulturacji. Zachodzące u poszczególnych jednostek zmiany psychologiczne w konsekwencji długotrwałego kontaktu z odmiennością kulturową, Berry dzieli na dwa procesy: związane z odrzuceniem wzorów kultury własnej „wyciszanie” (shedding) i uczenie się (learning) elementów kultury nowej, potrzebnych do skutecznego funkcjonowania w nowym kontekście społecznym (Berry 1997: 12–13). Na ich przebieg oddziałuje zespół czynników osobowościowych i związanych ze stykającymi się kulturami, w tym przesądy i → stereotypy międzygrupowe występujące w każdej z nich (Berry 2002: 371–375; Malewska-Peyre 1992: 45–57).
W dotychczasowych badaniach nad akulturacją brakuje refleksji dotyczącej zmian w obszarze pamięci zbiorowej. W sposób powierzchowny podchodzono do głębszych poziomów zróżnicowania kulturowego (Rudmin 2006: 13), pomijając rolę złożoności różnych aspektów tożsamości kulturowej i ograniczając się do obserwacji zmian zachodzących w ramach tożsamości społecznej (Boski 2009: 541). Skupiano się na publicznej sferze funkcjonowania poszczególnych osób, a mniejszą uwagę przywiązywano do wymiaru prywatnego (tamże: 544), indywidualnego, w który wpisują się wprowadzone przez Jana Assmanna kategorie → pamięci komunikacyjnej oraz → pamięci kulturowej (Assmann 2008 [1992]: 64–71). Ogromną rolę w kształtowaniu się pierwszej z nich odgrywa przynależność do określonych grup społecznych, takich jak społeczność jednej miejscowości czy grupa etniczna (każda jednostka może należeć jednocześnie do wielu podobnych zbiorowości). Na skutek interakcji między zaliczającymi się do nich jednostkami są przekazywane i zapamiętywane wybranych treści pamięci komunikacyjnej, co prowadzi m.in. do kształtowania się więzi między uczestnikami tej relacji, pozwalających im na budowanie grupowej identyfikacji opartej na jedności kulturowej (Traba 2008: 14). Nieporuszanym do tej pory w nauce zagadnieniem jest to, jak ten proces przebiega u jednostek poddanych akulturacji, wpływając na kształtowanie się pamięci społecznej grup znajdujących się w sytuacji długotrwałego kontaktu międzykulturowego.
Zgromadzone w pamięci komunikacyjnej informacje wpływają także na kształtowanie się u poszczególnych jednostek postaw, które potem będą wykorzystywane w procesie akulturacji. Dotyczy to w szczególności czynników oddziałujących na jej przebieg i występujących przed rozpoczęciem kontaktu międzykulturowego. Pamięć komunikacyjna może nie tylko prowadzić do kształtowania się oczekiwań wobec takiego spotkania oraz wpływać na wystąpienie określonego poziomu dystansu kulturowego. Z jej zasobów poszczególne jednostki czy grupy czerpią również informacje, dzięki którym mogą określić sposób własnego postępowania w sytuacji takiego kontaktu – wyboru jednej z opisywanych przez Berry’ego strategii akulturacyjnych (Berry 1997: 10). Istotna może się przy tym okazać pamięć o wcześniejszym kontakcie z przedstawicielami tej samej lub odmiennej kultury, przekazana przez członków jednej z pierwotnych dla danej jednostki grup społecznych. Ważne jest też uprzednie → doświadczenie akulturacji przez członków własnej grupy społecznej, które doprowadziło do wypracowania pewnych sposobów zachowania, technik „radzenia sobie” z taką sytuacją.
Poddając badaniu → ślady tych procesów w pamięci komunikacyjnej, można również ocenić poziom dystansu kulturowego, występującego między stykającymi się grupami. Jest on szczególnie istotny w sytuacji kontaktu przedstawicieli sąsiadujących ze sobą grup etnicznych/narodowych i zachodzącej między nimi wymiany kulturowej. Taka bliskość kulturowa rodzi problemy na poziomie symbolicznym, związane z historią konfliktów występujących między sąsiadami (Boski 2009: 550). Nie mniej ważna jest w tym kontekście tzw. historia wzajemnych oddziaływań (niem. Beziehungsgeschichte), tj. następującej podczas stuleci relacji dwustronnej wymiany wzorów kulturowych (Traba 2013). Dodatkowy, transnarodowy wymiar nadaje tym obserwacjom Moritz Csáky, który bada procesy akulturacji w Europie Środkowo-Wschodniej, zwłaszcza na obszarze byłej monarchii austro-węgierskiej, i redefiniuje w rezultacie kategorię → miejsc pamięci (Traba 2006: 23–40). Traktując kulturę jako „przestrzeń komunikacyjną”, zwraca on uwagę na procesy przenikania się różnych pokładów kultur endogennych oraz egzogennych (Csáky 2012: 146–154 ).
Na proces akulturacji wpływają również informacje i postawy przekazywane w pamięci kulturowej. W jej obszarze widoczne są czynniki warunkujące przebieg akulturacji, obecne na poziomie grupowym, po stronie obu stykających się społeczności. Ich obserwacja umożliwia zbadanie wzajemnego nastawienia tych grup (w tym wiedzy na swój temat i funkcjonujących stereotypów międzygrupowych) i pozwala oszacować poziom dystansu kulturowego między nimi.
Kontakt z odmienną kulturowo grupą przyjmującą może mieć także wpływ na wprowadzenie do pamięci kulturowej nowych treści lub odkrywanie w niej tych już objętych → zapomnieniem (np. związanych z historią wcześniejszych relacji między obiema grupami). Trafiać tam mogą z kolei inne treści, tracąc na znaczeniu w nowym kontekście kulturowym. W rezultacie proces akulturacji może oddziaływać na przenoszenie określonych treści między opisywanymi przez Aleidę Assmann kategoriami → pamięci funkcjonalnej i → pamięci magazynującej (Assmann 2009 [1999]: 128–139).
Filip Pazderski
Hasła pokrewne: kultura historyczna, pamięć kulturowa, pamięć lokalna, tożsamość, wspólnota pamięci
Bibliografia
Assmann A. (2009), „Przestrzenie pamięci i formy przemiany pamięci kulturowej”, tłum. P. Przybyła, w: M. Saryusz-Wolska (red.), Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, Kraków: Universitas, s. 101–142.
Assmann J. (2008), Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, tłum. A. Kryczyńska-Pham, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego: Warszawa.
Bednarski J. (1987a), „Dyfuzja”, w: Z. Staszczak (red.), Słownik etnologiczny: terminy ogólne, Warszawa, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Bednarski J. (1987b), „Enkulturacja”, w: Z. Staszczak (red.), Słownik etnologiczny: terminy ogólne, Warszawa, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Berry J.W. (1997), „Immigration, acculturation and adaptation”, Applied Psychology: An International Review, (1)46, s. 5–68.
Berry J.W. (2002), „Acculturation and intercultural relations”, w: J.W. Berry (red.), Cross-cultural Psychology: Research and Applications, Cambridge, New York: Cambridge University Press, s. 345–383.
Berry J.W. i in. (1987), „Comparative studies of acculturative stress”, International Migration Review, 3/XXI, s. 491–509.
Boski P. (2009), Kulturowe ramy zachowań społecznych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Csáky M. (2012), „Memory – recollection – difference: Plurality and heterogeneity as the signature of Central Europe”, Acta Poloniae Historica, 106, s. 127–154.
Jasinskaja-Lahti I. (2000), Psychological acculturation and adaptation among Russian-speaking immigrant adolescents in Finland, Helsinki: Helsingin yliopiston sosiaalipsykologian laitos, http://ethesis.helsinki.fi/julkaisut/val/sosps/vk/jasinskaja-lahti/psych... [dostęp: 10.12.2012].
Kłoskowska A. (2012), Kultury narodowe u korzeni, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kwaśniewski K. (1987), „Adaptacja kulturowa”, w: Z. Staszczak (red.), Słownik etnologiczny: terminy ogólne, Warszawa, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Malewska-Peyre H. (1992), „JA wśród swoich i obcych”, w: P. Boski, M. Jarymowicz, H. Malewska-Peyre, Tożsamość a odmienność kulturowa, Warszawa: Wydawnictwo IP PAN, s. 15–59.
Malewska-Peyre H. (red.) (2001), Swojskość i Obcość. O akulturacji imigrantów w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo IP PAN.
Malewska-Peyre H. (2004), „Wprowadzenie: Być cudzoziemcem w Polsce”, w: H. Malewska-Peyre (red.), Być cudzoziemcem w Polsce: wywiady z obcokrajowcami mieszkającymi w Polsce, Warszawa: Collegium Civitas, s. 7–15.
Nowicka E. (1998), „Akulturacja”, w: Encyklopedia socjologii, t. I, Warszawa: PWN, s. 17–20.
Posern-Zieliński A. (1987), „Akulturacja”, w: Z. Staszczak (red.), Słownik etnologiczny: terminy ogólne, Warszawa, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Posern-Zieliński A. (1999), „Akulturacja i asymilacja – dwie strony procesu etnicznej zmiany w ujęciu antropologii i etnohistorii”, w: W. Molik, R. Traba (red.), Procesy akulturacji/asymilacji na pograniczu polsko-niemieckim w XIX/XX wieku, Poznań: Instytut Historii UAM, s. 43–64.
Redfield R., Linton R., Herskovits M.J. (1936), „Memorandum for the study of acculturation”, American Anthropologist, t. XXXVIII, s. 149–152.
Rudmin F.W. (2006), „Debate in science: The case of acculturation”, AnthroGlobe Journal. Retrieved, 12/2006, http://malinowski.kent.ac.uk/docs/rudminf_acculturation_061204.pdf [dostęp 10.12.2012].
Staszczak Z. (red.) (1987), Słownik etnologiczny: terminy ogólne, Warszawa, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Traba R. (2006), „Pamięć zbiorowa: rozważania o historycznych możliwościach posługiwania się «nowoczesnymi» koncepcjami badania pamięci”, w: R. Traba, Historia – przestrzeń dialogu, Warszawa: ISP PAN, s. 23–40.
Traba R. (2008), „Pamięć kulturowa – pamięć komunikatywna. Teoria i praktyka badawcza Jana Assmanna”, w: J. Assmann, Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, tłum. A. Kryczyńska-Pham, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s. 11–25.
Traba R. (2012), „Procesy akulturacji/asymilacji w perspektywie badań historycznych. Przypadek pogranicza polsko-niemieckiego w XIX–XX wieku”, w: R. Traba (red.), Akulturacja/asymilacja na pograniczach kulturowych Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku, t. II: Sąsiedztwo polsko-niemieckie, Warszawa: ISP PAN, Niemiecki Instytut Historyczny, s. 9–32.
Traba R. (2013), „Pożyteczność uczenia się z historii. Historia stosowana: między History sells a Public History, w: R. Traba (red.), Historia wzajemnych oddziaływań, współpr. B. Dziewanowski-Stefańczyk, Berlin-Warszawa: Oficyna Wydawnicza, s. 64-92.
