Termin kojarzony w Polsce ze Stefanem Czarnowskim (1879–1937), polskim przedstawicielem socjologii historycznej, i jego artykułem „Dawność a teraźniejszość w kulturze” [1936], stanowiącym rozdział książki Kultura (Czarnowski 1956c [1938]). Jego przedmiotem są sposoby trwania pochodzących z → przeszłości elementów kultury i ich przekształcanie się w „każdorazowej teraźniejszości”, nieustanne interakcje, w tym napięcia i swoista walka między dawnością a teraźniejszością. Pojęcie to można także rozumieć jako najogólniejsze ramy, obejmujące wszelkie badania i całą refleksję dotyczącą obecności w → teraźniejszości tego, co uważane jest za dawne, i to zarówno prekursorskie koncepcje i badania, jak i współczesny boom zainteresowań przeszłością i → pamięcią zbiorową (→ memory boom).
Nie tylko Czarnowski miał znaczący udział w zapoczątkowaniu badań tak intensywnie rozwijających się współcześnie. W polskiej socjologii niemal od samych jej początków widoczne jest zainteresowanie przeszłością, relacjami między przeszłością a teraźniejszością, obecnością elementów z przeszłości w życiu społecznym i w kulturze (Szacki 1995; Kończal, Wawrzyniak 2011). Wśród pierwszych badaczy tych problemów był Ludwik Krzywicki (1859–1941), autor tekstu Przeszłość a teraźniejszość, gdzie zarysował koncepcję podłoża historycznego, czyli tej części kultury, która stawia opór wobec zmian, jest ciężarem i balastem, i gdzie sformułował koncepcję „przeżytków historycznych”, czyli zbędnych, niczemu niesłużących, ale trwających nadal „zabytków po przeszłości”. Do grona tego należał też Kazimierz Kelles-Krauz (1872–1905), autor koncepcji retrospekcji przewrotowej, łączącej przeciwieństwa: przeszłość i radykalną nowość. Także Florian Znaniecki (1882–1958) z metodą autobiograficzną czy Stanisław Ossowski (1897–1963) z koncepcją → dziedzictwa społecznego wpisują się w nurt zainteresowań polskiej socjologii obecnością „dawności w teraźniejszości”.
Na tym tle punkt widzenia Czarnowskiego zasługuje na odrębne potraktowanie. Definiuje on społeczeństwo jako złożone „z drobnej garstki żyjących i niezmiernej rzeszy umarłych” (Czarnowski 1956a [1936]: 108). Podobnie szeroko definiuje kulturę jako to, co jest efektem „twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokoleń” (Czarnowski 1956b [1932]: 13). W jego ujęciu kultura jest niemal całkowicie tożsama z dorobkiem przeszłych → pokoleń, z dawnością i przeszłością. Warto podkreślić oryginalność jego podejścia, a zwłaszcza używany termin: „dawność”. W przeciwieństwie do obiektywizującej „przeszłości”, akcentuje on subiektywizm, relacyjność, konstruktywizm (Traba 2008). Ta oryginalna perspektywa sprawiła, że to właśnie Czarnowski, a nie inni współcześni mu „czujący historycznie” socjologowie, stał się prekursorem badań → tradycji, → „żywej historii”, → świadomości historycznej, a następnie pamięci społecznej i zbiorowej, czyli tego, co przetrwało z przeszłości w postaci wyobrażeń, → wspomnień, przeżyć i emocji (zob. Tarkowska 2013). Ten kierunek rozważań podjęły współcześnie studia nad pamięcią, różnie definiując to, co pozostało z przeszłości – idee, wartości, symbole, elementy szeroko rozumianej kultury.
Sprawą kluczową dla problemu „dawności w teraźniejszości”, oprócz charakterystyki dawności, są relacje między tym, co pochodzi z przeszłości, a cechami i wymogami teraźniejszości. Tej kwestii Czarnowski poświęcił wiele uwagi, pokazując, że stosunek do „dawności” zmienia się nieustannie wraz z przemianami teraźniejszości, że to, co bierze się z przeszłości, co jest wartością dla „ludzi teraźniejszych”, pozostaje w ścisłej zależności od teraźniejszości (Czarnowski 1956a: 110 i nast.). Dla postaw wobec przeszłości decydująca jest teraźniejszość i aktualne potrzeby. Ta znana jako Halbwachsowska idea znajduje wyraz i potwierdzenie w wielu teoriach i badaniach empirycznych pokazujących funkcjonalne zależności między pamięcią zbiorową a wymogami i potrzebami teraźniejszości. W skrajnej postaci tendencja ta przejawia się w postrzeganiu przeszłości jako magazynu czy rezerwuaru, z którego czerpie się zależnie od potrzeb.
Ciekawa jest kwestia „dawności w teraźniejszości” manifestującej się współcześnie, w ramach kultury, w której dostrzega się procesy uwspółcześniania przeszłości i przyszłości, prowadzące do rozszerzonej teraźniejszości, uprawniające do nazwania tej kultury kulturą teraźniejszości (Tarkowska 2010). Przekaz wartości związanych z przeszłością i dawnością odbywa się za pomocą spektaklu, widowiska, → inscenizacji (Skórzyńska 2010) czy innych „wielozmysłowych iwentów” (Szlendak 2010; Tarkowska 2012), nastawionych nie tylko na wizualną percepcję dawności i przeszłości, lecz także na bezpośrednie, autentyczne i wielozmysłowe jej doznawanie (Szpociński 2005).
Elżbieta Tarkowska
Hasła pokrewne: pamięć zbiorowa, przeszłość, teraźniejszość, tradycja
Bibliografia
Czarnowski S. (1956a), „Dawność a teraźniejszość w kulturze”, w: S. Czarnowski, Dzieła, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, t. I, s. 108-121.
Czarnowski S. (1956b), „Kultura”, w: S. Czarnowski, Dzieła, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, t. I, s. 13–23.
Czarnowski S. (1956c), „Kultura”, w: S. Czarnowski, Dzieła, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, t. I, s. 9-168.
Kończal K., Wawrzyniak J. (2011), „Polskie badania pamięcioznawcze: tradycje, koncepcje, (nie)ciągłości”, Kultura i Społeczeństwo, 4, s. 11–63.
Skórzyńska I. (2010), Widowiska przeszłości. Alternatywne polityki pamięci (1989–2009), Poznań: Instytut Historii Uniwersytetu Adama Mickiewicza.
Szacki J. (red.) (1995), Sto lat socjologii polskiej. Od Supińskiego do Szczepańskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Szlendak T. (2010), „Wielozmysłowa kultura iwentu. Skąd się wzięła, czym się objawia i jak w jej ramach oceniać dobra kultury?”, Kultura Współczesna, 4 (66), s. 92–109.
Szpociński A. (2005), „Autentyczność przeszłości jako problem kultury współczesnej”, w: A. Szpociński (red.), Wobec przeszłości. Pamięć przeszłości jako elemenet kultury współczesnej, Warszawa: Instytut im. Adama Mickiewicza, s. 292–301.
Tarkowska E. (2010), „Kultura teraźniejszości w ujęciu globalnym i lokalnym”, w: A. Malewska-Szałygin, M. Radkowska-Walkowicz (red.), Antropolog wobec współczesności. Tom w darze Profesor Annie Zadrożyńskiej, Warszawa: Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego, s. 107–120.
Tarkowska E. (2012), „Pamięć w kulturze teraźniejszości”, w: E. Hałas (red.), Kultura jako pamięć. Posttradycjonalne znaczenie przeszłości, Kraków: Nomos, s. 17–42.
Tarkowska E. (2013), „Collective memory, social time and culture: The Polish tradition in memory studies”, Polish Sociological Review, 3 (183), s. 281–296.
Traba R. (2008), „Wkład do badań nad pamięcią zbiorową”, w: M. Jabłonowski (red.), Stefan Czarnowski z perspektywy siedemdziesięciolecia, Warszawa: Instytut Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego, s. 129–145.
