PAMIĘĆ LOKALNA

Przymiotnik „lokalna” od łac. locum – „konkretne terytorium”; pamięć związana z określonymi grupami ludzi na wyodrębnionym terytorium. Jest odmianą → pamięci zbiorowej i znaczy tyle, co pamięć miejscowa, przypisana do danej wspólnoty terytorialnej. W socjologii wspólnota ta występuje pod pojęciem społeczności lokalnej i jest podstawowym elementem struktury społecznej o „zamkniętym układzie lokalnym” ze względu na występowanie na określonym obszarze geograficznym (Jałowiecki, Szczepański 2002: 15). Mimo że pamięć lokalna stanowi odmienną kategorię niż zorientowane również na określoną grupę terytorialną pojęcia pamięci regionalnej, narodowej oraz → globalnej, to wykazuje bezpośrednie związki z nimi, stając się często ich najniższym poziomem.
W literaturze przedmiotu terminy „pamięć lokalna” i „pamięć regionalna” bywają używane zamiennie, analogicznie do historii lokalnej i regionalnej, zwłaszcza gdy odnoszą się bezpośrednio do płaszczyzny narodowej (Stobiecki 2007). Stanisław Ossowski (1897–1963) zauważył pod koniec lat 40. XX w., że zbiorowość regionalna w rozumieniu socjologicznym to część zbiorowości narodowej wykazująca silne poczucie własnej odrębności społeczno-kulturowej, jak np. Podhalanie (Ossowski 1947: 74). Pamięć lokalna dotyczy więc tylko tych wydarzeń i symboli, które pewna społeczność terytorialna o zamkniętym układzie lokalnym (np. miasta, wsi, dzielnicy) traktuje jako element własnej tożsamości (Kurczewska 2009: 190).
W badaniach humanistycznych pamięć lokalną wyraża metafora genius loci (duch miejsca), zgodnie z którą → miejsce to uczłowieczona przestrzeń o określonym zasięgu i ograniczonej dostępności (np. mieszkańcy danej wioski; Yi-Fu Tuan 1987). Podobnie jak pamięć regionalna czy narodowa, pamięć lokalna pozostaje zawsze w ścisłym związku z daną → teraźniejszością i stanowi wynik różnorodnych procesów negocjacyjnych w obrębie wspólnoty, zmierzających do wyartykułowania wybranych aspektów z → przeszłości lokalnej i ustanowienia ich elementami terytorialnej → tożsamości. Pamięć lokalna odgrywa więc rolę czynnika zarówno afirmującego daną → wspólnotę pamięci, jak i wyróżniającego ją spośród innych.
Zjawisko pamięci lokalnej nie jest nowe. Już w Dziejach Herodota (ok. 485–po 421 p.n.e.) znaleźć można opisy poszczególnych obszarów terytorialnych, wyodrębnionych spośród innych (np. Medzi czy Babilończycy). W renesansie do popularnych form literackich należały charakterystyki miast i miasteczek uwzględniające ich specyficzne uwarunkowania społeczno-kulturowe. Współczesne badania pamięci lokalnej wyrosły z francuskiej szkoły Annales. W związku z zapoczątkowaną w latach 70. XX w. tradycją zajmowania się sferą codzienności (m.in. Ginzburg 1989) uwagę socjologów, antropologów, etnologów i historyków zwrócił problem lokalności, który stał się przedmiotem odrębnych badań, pozostając jednak poza powszechnymi praktykami badawczymi w ramach tzw. → memory boomu.
Pamięć lokalną wiąże się obecnie z koncepcjami → historii mówionej i mikrohistorii, jak również z alternatywnymi historiami, w tym historią oddolną, historią stosowaną (→ historia praktyczna) lub → historią ratowniczą. Wpisuje się ona zatem w nurt postmodernistyczny, odchodząc od modelu historiografii tradycyjnej, opisującej głównie tzw. wielkie narracje, których podmiotami były → naród czy cywilizacja. Dodatkowo współczesne ujęcie pamięci lokalnej wiąże się z partykularnym postrzeganiem przeszłości w duchu narratywizmu Haydena White’a, który stawia w centrum analizy wybrane jednostki czy wspólnoty o wąskim zasięgu. Główny przedmiot badań nad pamięcią lokalną lokalnej stanowi grupa będąca całością ze względu na fakt zajmowania konkretnego terytorium; wraz z wszelkimi swoimi reprezentacjami przeszłości tworzy ona → wspólnotę pamięci (m.in. Loew 2012). Często przedmiotem analizy są nieprofesjonalne, oddolne praktyki upamiętniające podejmowane przez lokalnych animatorów historii. Zaletą badania konkretnych odniesień do przeszłości w przestrzeni lokalnej jest dostrzeżenie kompleksowości jej pamięci.
Analiza pamięci lokalnej daje możliwość poznania wartości → dziedzictwa kulturowego, zauważenia powiązań między danym wydarzeniem historycznym a czasem i przestrzenią. Pozwala także zrozumieć motywy społecznych wyborów i zachowań nakierowanych na lokalną → historię i → tradycję.
Współczesne badania socjologiczne wykazały, że pamięć lokalna jest zależna od pamięci narodowej, gdyż na jej treść składają się → figury pamięci, ważne zarówno na poziomie lokalnym, jak i narodowym (Szpociński 2006: 54), co wynika m. in. z prowadzonej polityki oświatowo-kulturowej. W okresie PRL-u, gdy w → polityce historycznej dominował paradygmat narodowy, wykształcił się deficyt pamięci lokalnej (Skórzyńska 2010: 41). Niedobór ten już w latach 80. XX w. zapoczątkował zwrot ku „małej ojczyźnie” i wzmożone zainteresowanie podmiotów lokalnych własną przeszłością, a zjawisko to zintensyfikowało się po przemianach politycznych 1989/1990 r. W jego skład wchodzą praktyki → upamiętniania w ramach instytucji (w lokalnych → muzeach, → archiwach, szkołach, samorządach czy kościołach) bądź inicjatyw społeczeństwa obywatelskiego lub pojedynczych osób (historyków-amatorów, entuzjastów lokalnej przeszłości). Owe praktyki manifestują się w nazewnictwie ulic, regionalnych → mitach, → rytuałach i lokalnym piśmiennictwie historycznym. Jako przykład posłużyć może, dokonana przez olsztyńskie stowarzyszenie kulturowe Borussia, renowacja → cmentarza niemieckich żołnierzy poległych podczas I wojny światowej w Drwęcku, która przyczyniła się do wkomponowania tego wypartego wcześniej elementu krajobrazu kulturowego w świadomość lokalną (Traba 2000). Wspólnym mianownikiem dla wszelkich aspektów pamięci lokalnej jest jej występowanie na określonym terytorium i ścisły związek z tożsamością lokalną.

Katarzyna Woniak

Hasła pokrewne: dziedzictwo, historia ratownicza, pamięć zbiorowa, pogranicze, tożsamość, upamiętnienie

Bibliografia
Ginzburg C. (1989), Ser i robaki: wizja świata pewnego młynarza z XVI w., tłum. R. Kłos, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Jałowiecki B., Szczepański M. (red.) (2002), Rozwój lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej, Tychy: Śląskie Wydawnictwa Naukowe WSZiNS.
Kurczewska J. (2009), „Władza lokalna i symbole”, w: G. Gorzelak, M.S. Szczepański, W. Ślęzak-Tazbir (red.), Człowiek – miasto – region: związki i interakcje. Księga jubileuszowa profesora Bohdana Jałowieckiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 189–205.
Kanończuk E. (2008), „Literatura i pamięć lokalna”, w: S. Krzemień-Ojak (red.), Przyszłość tradycji, Białystok: Wydawnictwo Libra, s. 149–162.
Lewandowski P. (2012), „Tożsamość lokalna Gorzowa: między niemieckim dziedzictwem a polską codziennością”, Przegląd Zachodni, 1, s. 157–178.
Loew P.O. (2012), Gdańsk i jego przeszłość: kultura historyczna miasta od końca XVIII wieku do dzisiaj, Gdańsk: Słowo/obraz Terytoria.
Nahirny R. (2010), „Pamięć lokalna na ziemi kłodzkiej po 1989 roku. Raport ze stanu badań”, Kultura Współczesna, 1/63, s. 139–147.
Ossowski S. (1947), „Zagadnienia więzi regionalnej i więzi narodowej na Śląsku Opolskim”, Przegląd Socjologiczny, IX, s. 73–124.
Skórzyńska I. (2010), Widowiska przeszłości. Alternatywne polityki pamięci 1989–2009, Poznań: Wydawnictwo Instytutu Historii UAM.
Stobiecki R. (2007), „Historiografia regionalna. Nowa wizja dziejów czy nowa metoda?”, w: J. Spyra (red.), Kronikarz a historyk. Atuty i słabości regionalnej historiografii, Cieszyn: Książnica Cieszyńska, s. 11–29.
Szpociński A. (2006), „Różnorodność odniesień do przeszłości lokalnej”, w: A. Szpociński, P.T. Kwiatkowski (red.), Przeszłość jako przedmiot przekazu, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 51–63.
Traba R. (2000), „Pamięć zbiorowa i krajobraz kulturowy. Refleksje wokół projektu renowacji cmentarza wojennego w Drwęcku (Dröbnitz)”, Borussia, 20/21, s. 251–257.
Yi-Fu Tuan (1987), Przestrzeń i miejsce, tłum. A. Morawińska, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.